Επιμέλεια: Αλίκη Κοσυφολόγου
Τα γεγονότα που περιγράφονται παρακάτω έλαβαν χώρα στο μικρό γραφείο πίσω από το σημαντικότερο στούντιο παραγωγής κινηματογραφικών ταινιών στην ΕΣΣΔ κατά τα μέσα της δεκαετίας του σαράντα. Το γεγονός της πραγματοποίησης της μίας και μοναδικής συνάντησης εμβληματικών προσώπων της πολιτικής και της τέχνης του κινηματογράφου της εποχής εκείνης διατηρήθηκε ως επτασφράγιστο μυστικό για ένα διάστημα περίπου εβδομήντα χρόνων. Σήμερα, το k-lab εξασφάλισε την αποκλειστικότητα της προδημοσίευσης του βιβλίου Σιωπηλός μάρτυς το οποίο υπογράφεται από τον εν ζωή απόγονο του μοναδικού – σιωπηλού μέχρι πριν από λίγο- μάρτυρα του γεγονότος.
Παρατίθεται το απόσπασμα του βιβλίου:
Όπως αναφέρει ο αγαπημένος μου θείος στο μυστικό του ημερολόγιο, αυτό που μου παρέδωσε λίγες ημέρες πριν το θάνατο του, δεσμεύοντας με να αναλάβω με σύνεση την δημοσιοποίηση του μεγάλου όγκου της πληροφορίας που αυτό περιείχε, η πρώτη Απρίλη εκείνη της χρονιάς είχε ξημερώσει ως μια καθόλα συνηθισμένη ημέρα. Οι εργασίες προετοιμασίας στο στούντιο 4 της Μοσφιλμ είχαν ξεκινήσει από νωρίς: ο χώρος είχε καθαριστεί, τα σκηνικά είχαν στηθεί, τα μέλη του συνεργείου βρίσκονταν στις θέσεις τους και οι ηθοποιοί μακιγιάρονταν. Ο θείος, είχε μόλις ξυπνήσει και απολάμβανε το πρωινό του γάλα, ενώ παρακολουθούσε τα μέλη του συνεργείου να τακτοποιούν τις τελευταίες εκκρεμότητες για το γύρισμα.
Αδημονούσε, όπως σημειώνει, να χωθεί στα καμαρίνια των ηθοποιών για να απολαύσει τα τρυφερά χάδια της αγαπημένης του πρωταγωνίστριας, της Τατιάνα Σαμοίλοβα, όμως περίμενε καθώς γνώριζε ότι δεν έπρεπε να την ενοχλήσει όση ώρα εκείνη μελετούσε τον ρόλο της. Εξάλλου, επρόκειτο για ένα απαιτητικό ρόλο σε ένα μάλλον πολύ απαιτητικό κινηματογραφικό εγχείρημα. Βέβαια, αυτά τα υπέθετε καθώς η εν λόγω κινηματογραφική παραγωγή καλυπτόταν από ένα πέπλο μυστικότητας. Κανείς/καμία από ολόκληρο το συνεργείο – κι οι άκρες του θείου έφταναν πολύ μακριά – δε γνώριζε τον τίτλο της ταινίας, ούτε το περιεχομένου του σεναρίου, ούτε καν τον σκηνοθέτη. Κάτι σκοτεινό υπήρχε στον ορίζοντα εκείνου του κινηματογραφικού πλατό.
Αντιγράφω λοιπόν από το ημερολόγιο του θείου μου:
«Είχα μόλις ολοκληρώσει την πρωινή καλλωπιστική μου τελετουργία κι έλαμπα πιο πολύ κι από τον ασημένιο δίσκο που χρησιμοποιούσαν για σκίαση στα πρωινά πλάνα. Στο στούντιο επικρατούσε εκνευρισμός γεγονός στο οποίο δεν είχα αποδώσει μεγάλη σημασία, καθώς αυτό συνέβαινε πάντα πριν από ένα σημαντικό γύρισμα. Το μόνο που πραγματικά με ενοχλούσε ήταν η έντονη υγρασία του χώρου εξαιτίας της οποίας περόνιαζαν τα χνουδωτά μου πατουσάκια και η οποία οφειλόταν στην τεράστια παράλειψη του εντεταλμένου φροντιστή του χώρου να εφοδιάσει με κάρβουνα την μεγάλη ξυλόσομπα. Παρ όλα αυτά, περισσότερο κι από το κρύο με απασχολούσε το γεγονός ότι ενώ ήταν περασμένες δέκα δεν είχε ακόμη ξεκινήσει το γύρισμα. Είχα αποφασίσει να αποσυρθώ στο μικρό πατάρι του στούντιο 4, – ενός χώρου που επισκεπτόμουν συχνά για να αναστοχαστώ ή για να γράψω στο ημερολόγιο μου- όταν μπήκε στο χώρο εκείνος. Κόντεψα να λιποθυμήσω από την τρομάρα μου ενώ ένα αίσθημα παράλογου ενθουσιασμού με κυρίευε. Τον συνόδευαν δύο άντρες τα πρόσωπα των οποίων δεν μπορούσα να διακρίνω καθαρά καθώς κι ένας κοντόσωμος σκύλος. Φορούσε ένα βαρύ μπλε παλτό από μάλλινο ύφασμα, που υπό διαφορετικές συνθήκες θα ονειρευόμουν να τυλιχτώ γύρω του, όπως έκανα όταν ήμουν παιδί.
Τα βήματα του έκαναν θόρυβο ενώ φαινόταν ιδιαίτερα εκνευρισμένος. Μιλούσε τα ρώσικα χωρίς να καταπιέζει την αυθόρμητη γεωργιανή εκφορά των λέξεων. Κοντοστάθηκε στην μέση του στούντιο και φώναξε οργισμένος – Με κουβάλησαν ως εδώ και τώρα δεν είναι πουθενά.- Λίγα μόλις δευτερόλεπτα μετά εμφανίστηκε ένας ψηλόλιγνος ξανθός άντρας που δεν είχα ξαναδεί ή τουλάχιστον έτσι νόμιζα, τον χτύπησε ευγενικά στην πλάτη και τον οδήγησε προς τη μικρή αίθουσα συνεδριάσεων, η οποία βρισκόταν πίσω ακριβώς από το στούντιο 4. Μη μπορώντας να συγκρατήσω την έμφυτη περιέργεια μου άρχισα να τους ακολουθώ προσπαθώντας περάσω όσο το δυνατό πιο απαρατήρητος γινόταν και με ελαφρά πατήματα σύρθηκα σχεδόν απαρατήρητος μέσα στην αίθουσα.
Γύρω από το οβάλ στενό τραπέζι είχαν πάρει θέση εκτός από τον ξανθό νεαρό, Εκείνον – οι συνοδοί Εκείνου στέκονταν όρθιοι ακριβώς από πίσω του- ένας μάλλον γοητευτικός άνδρας ονομάτι Εβγκένι με ένα τριμμένο κοστούμι και ματογυάλι, ο οποίος αργότερα έμαθα ότι επαγγελόταν καθηγητής του δικαίου αλλά στην παρούσα συνάντηση θα έπαιζε ρόλο ανάλογο με συμβολαιογράφου, ο διευθυντής των στούντιο της Μοσφιλμ αλλά και – ώ τι έκπληξη- ο μεγάλος Σεργκέι. Σκέφτηκα πως για να είχε έρθει ο μεγάλος Σεργκέι μέχρι τον λόφο της Μοσφιλμ ενώ ήταν γνωστό πως τόσο ταλαιπωρούνταν από την υγεία του, κάτι σοβαρό πρέπει να είχε συμβεί. Μάλιστα, μου πέρασε από το μυαλό ότι μπορεί να σκεφτόταν να ολοκληρώσει το δεύτερο μέρος της τριλογίας του για τον Ιβάν τον Τρομερό, ωστόσο οι διάλογοι που ακολούθησαν με έπεισαν πως κάτι τέτοιο δεν ίσχυε.»
Όπως καταλαβαίνετε οι εξελίξεις αυτές γαργαλούσαν ευχάριστα την έκτη αίσθηση του πολυαγαπημένου μου θειούλη. Το λαμπερό του τρίχωμα είχε τεντωθεί περισσότερο από κάθε άλλη φορά, αν και δεν ήταν θρησκευόμενος, ούτε ενδιαφερόταν για την μεταφυσική, αισθανόταν ότι με ένα τρόπο μια σειρά από τυχαία γεγονότα τον είχαν φέρει σε μία πραγματικά «εκλεκτή» θέση. Κι ακόμη κι όταν θα κατέγραφε την εμπειρία του στο ημερολόγιο του δε θα μπορούσε με σιγουριά να αναγνωρίσει την βαθύτερη πηγή του έντονο αυτού συναισθήματος που βίωνε: ήταν μήπως η ακτινοβολούσα προσωπικότητα του Σεργκέι ή μήπως αυτή η «φοβιστική» μα την αλήθεια μεγάλη γοητεία Εκείνου του άνδρα με το παχύ μουστάκι; Και συνεχίζει παρακάτω:
«Κι ενώ εγώ είχα κουλουριαστεί στο πάτωμα σε ένα σημείο που μου επέτρεπε την καλή ορατότητα, ο Διευθυντής πήρε τον λόγο:
Διευθυντής: Αγαπητοί σύντροφοι θα ήθελα να σας ευχαριστήσω που είστε σήμερα εδώ. Ιδιαίτερα δε, χωρίς να θέλω να μειώσω την αξία των υπολοίπων, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον λατρεμένο πατέρα του έθνους μας που διαθέτει από τον τόσο πολύτιμο χρόνο του για να είναι εδώ μαζί μας καθώς και τον ακριβό μου φίλο Σεργκέι που ήρθε εδώ παρά τα θέματα που εδώ και καιρό ταλαιπωρούν την υγεία του. Θα προσπαθήσω να σας εκθέσω με την μεγαλύτερη δυνατή συντομία τους λόγους αυτής της έκτακτης πρωινής μας συνάντησης: όπως ξέρετε εξαιτίας της ασθένειας που ταλαιπώρησε τον αγαπημένο μας Σεργκέι τον περασμένο χειμώνα, χρειάστηκε να διακόψουμε τα γυρίσματα του δεύτερου μέρους της τριλογίας του Ιβάν του Τρομερού, γεγονός που μας στενοχώρησε όλους και πιο πολύ τον καλό μας τον Σεργκέι.
Ο διευθυντής έκανε μια παύση και όλοι έστρεψαν το βλέμμα τους προς το Σεργκέι ο οποίος κατά την συνήθεια του σχεδίαζε πλεγμένα γεωμετρικά σχήματα στο μικρό μαύρο μπλοκ που κουβαλούσε πάντοτε μαζί του.
Κομπιάζοντας λίγο ο διευθυντής συνέχισε τον πρόλογο του:
Σας κάλεσα εδώ λοιπόν καθώς ο σύντροφος Αντρέι επιθυμεί να μας αναπτύξει την ιδέα του για την δημιουργία μιας πρωτοπόρας κινηματογραφικής ταινίας, η οποία μεταξύ άλλων θα αντισταθμίσει την καλλιτεχνική και υλική ζημιά που μας προκάλεσε η μη ολοκλήρωση του έπους του Ιβαν. Εκτιμούμε ότι αυτή η ταινία, ως το πιο λαμπερό διαμάντι από τα διαμάντια του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, θα μπορούσε ίσως να φτάσει να αλλάξει τον ρου του παγκόσμιου κινηματογράφου με τις καινοτομίες που θα εισφέρει.
Εκείνος: (εκνευρισμένος) Σύντροφε, – διέκοψε- άσε τους μακροσκελείς προλόγους και μίλησε μου καθαρά: Θα γυριστεί ή δε θα γυριστεί ο Ιβαν;
Σεργκέι: Αυτή είναι μία ερώτηση που θα έπρεπε να απευθύνεις σε εμένα Πατέρα…Είπε ενοχλημένος..
Αντρέι: Να με συγχωρείτε σύντροφοι που παίρνω τον λόγο έτσι απρόσκλητα. Να με συγχωρείς κι εσύ σύντροφε Πατέρα. Με όλο το σεβασμό στην ιστορική μορφή του Ιβαν, πρέπει να σας πω ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα ολότελα διαφορετικά γεγονός και θα ήθελα να σας ζητήσω τον χρόνο να πω δυο λόγια σχετικά.
Οι παρευρισκόμενοι – εξαιρουμένου Εκείνου- που κοίταζε με ένα βλοσυρό απλανές βλέμμα, έγνεψαν καταφατικά.
Ο Αντρέι συνέχισε: Η ιδέα είναι απλή και θα ήθελα να μην βιαστείτε να βγάλετε συμπεράσματα μέχρι να σας την εκθέσω αναλυτικά. Η ιδέα αυτή αποβλέπει στον συνδυασμό της δικής μας κινηματογραφικής κουλτούρας με στοιχεία αυτής του δυτικού κινηματογράφου. Δε χωρά αμφιβολία ότι τα στοιχεία που θα αντλήσουμε από εκεί θα συμβάλλουν στην ανανέωση του ύφους μας και ταυτόχρονα θα ενισχύσουν την διάδοση των έργων υψηλής καλλιτεχνικής αξίας σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου σπάζοντας φράγματα και προκαταλήψεις.
Εκείνος: Μα ποιος είσαι εσύ; Μου λες…
Διευθυντής: Παρέλειψα να κάνω τις συστάσεις: ο αγαπητός Αντρέι έχει μόλις ολοκληρώσει τις σπουδές του στο ινστιτούτο κινηματογράφου Γερασίμωφ και έχει έρθει εδώ για να κάνει την πρακτική του άσκηση.
(Στα χρόνια που θα ακολουθούσαν ο Αντρέι θα γινόταν ένας από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες στην ιστορία του ευρωπαϊκού και παγκόσμιου κινηματογράφου).
Σεργκέι: έ αντε λοιπόν, πες μας, ποιά είναι αυτή η ιδέα..;
Αντρέι: Προτείνω να γυριστεί ένα φιλμ με μουσικοχορευτικά στοιχεία με θέμα τον έρωτα δύο κομσομόλων ….Και βεβαίως προτείνω την σκηνοθεσία να την αναλάβει ο σ. Σεργκέι.
Στο δωμάτιο επικράτησε σιωπή….
Διευθυντής: Ε, οι νέοι έχουν συχνά κάποιες παράτολμες ιδέες…παρενέβη ο Διευθυντής για να διασκεδάσει τις εντυπώσεις…
Σεργκέι: επειδή όπως καταλαβαίνεις η συζήτηση αυτή μπορεί να με αφορά στενά σε κάποιο βαθμό ήθελα αν μπορείς να μας εξηγήσεις πιο αναλυτικά πως σκέφτεσαι ακριβώς αυτό να γίνει…
Αντρέι: Στην εποχή μας έχουμε με το μέρος μας όλα τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και της επιστήμης. Αυτό που προτείνω στην πραγματικότητα να κάνουμε είναι να προεκτείνουμε με ακόμη μεγαλύτερη τόλμη την έννοια της διαλεκτικής στο μοντάζ, να εμβαθύνουμε κι άλλο το σύστημα του «ιδεολογικού μονταζ» εμπλουτίζοντας τον κινηματογράφο μας με μουσική και χορό αλλά και διευρύνοντας λίγο την θεματολογία των έργων μας.
Δεν είχε προλάβει να ολοκληρώσει την φράση του ο Αντρέι, όταν Εκείνος – που δε τολμούμε να πούμε το όνομα του– χτύπησε το χέρι του στο τραπέζι.
Εκείνος: Ως εδώ… είπε οργισμένα… Αναρωτιέμαι ποιος είχε την φαεινή ιδέα να με κουβαλήσει ως για να ακούω αυτές τις αηδίες…. κι εσύ κ. Διευθυντά θα λογοδοτήσεις πολύ άσχημα…
Την στιγμή εκείνη, που όλοι – εκτός του Αντρέι που ήταν ανεξήγητα ήρεμος- εισέβαλε στο δωμάτιο η Τατιάνα Σαμοίλοβα και πήρε τον θείο μου αγκαλιά,.
Δε μπορούσα να σταματήσω την κοιλιά μου από το να γουργουρίζει– σημειώνει ο θειος αναφερόμενος στις συνέπειες των χαδιών της Τατιάνας…
Η Τατιάνα Σαμοίλοβα πήρε τον λόγο:
Τατιάνα Σαμοίλοβα: Σύντροφοι, θα μπορούσα να έχω έρθει εδώ για να διαμαρτυρηθώ δικαιολογημένα για τον ανδροκρατούμενο χαρακτήρα της συνάντησης που έλαβε χώρα σε αυτό το δωμάτιο, εν τέλει όμως βρίσκομαι εδώ για να σας ευχηθώ καλό μήνα, να σας ζητήσω να μας συγχωρέσετε εμένα και τον Αντρέι για το τολμηρό χιούμορ μας καθώς και να σας προσκαλέσω στην μεγάλη γιορτή που οργανώνεται απόψε στον λόφο της Μοσφιλμ με αφορμή τον ερχομό της άνοιξης… Καλή 1η Απρίλη λοιπόν».
(Η συνέχεια στο βιβλίο…)
- Το βιβλίο Σιωπηλός Μάρτυς κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κatzelieber (2016). Την Παρασκευή 1.4 ο συγγραφέας του θα βρίσκεται για να υπογράψει αντίτυπα του βιβλίου και να φωτογραφηθεί με θαυμαστές και θαυμάστριες στο αίθριο του ΣΕΑ, στο πλαίσιο του 1ου πάρτυ του Κ-lab (από τις 22:00).
Δημήτρης Πούλιος
Θανάσης Βακαλιός