Όταν ο Γκράμσι αγαπούσε την Πρωτοχρονιά 

“How many times have I asked myself whether it was possible to tie oneself to a mass without even having loved  anyone… whether one could love a collectivity if one hadn’t loved deeply some single human beings… Wouldn’t that have barren my qualities as a revolutionary, wouldn’t it have reduced them to a pure intellectual fact, a pure mathematical calculation?”

Antonio Gramsci

Στο όμορφο κείμενο Μισώ την Πρωτοχρονιά ( μετάφραση του οποίου φιλοξενήθηκε στο rednotebook, http://rnbnet.gr/details.php?id=11517%3Fid%3D11517), ο Γκράμσι εξηγεί γιατί σαν ανυπόμονο παιδί, δε συμπαθεί την πρωτοχρονιά, ακριβώς γιατί κρατάει λίγο, – μόλις μία ημέρα-, ενώ εκείνος επιθυμεί η προοπτική του νέου να διαποτίζει κάθε στιγμή της καθημερινής ζωής. Οι επιστολές που διαλέξαμε να σας παρουσιάσουμε σήμερα είναι το απτό τεκμήριο αυτής του της αγάπης.

Πρόκειται για γράμματά  (συγκεντρωμένα στο βιβλίο Το δέντρο του σκαντζόχοιρου, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1991) μέσα από τα οποία ο φυλακισμένος πατέρας, σύντροφος και γιος Αντόνιο Γκράμσι απευθύνει στα αγαπημένα του πρόσωπα, γεφυρώνοντας την αναγκαστική απόσταση της φυλακής, την αναγκαστική απόσταση της δικής του ζωής, με τις ζωές των «έξω». Μέσα από τα γράμματα αυτά γνωρίζει τους γιούς του, τους μαθαίνει πράγματα, τους επιβραβεύει ή τους επιπλήττει, όταν χρειάζεται, επικοινωνεί με τη σύντροφό του και με τη μητέρα του. Εκπληρώνει, έτσι, παρά τις αντιξοότητες, την απαραίτητη προϋπόθεση για την αγάπη της συλλογικότητας, όπως λέει ο ίδιος, την αγάπη των μοναδικών ανθρώπων.

Γράμμα ΧΧ 

Αγαπητέ Τζουλιάνο,

Τα σχέδιά σου μου άρεσαν γιατί είναι δικά σου. Είναι και πολύ πρωτότυπα,  πιστεύω ότι η φύση δεν ανακάλυψε ποτέ πράγματα τόσο εντυπωσιακά.

Το τέταρτο σχέδιο παρουσιάζει ένα ζώο πολύ παράξενο. Δεν μπορεί να είναι σκαθάρι, γιατί είναι πολύ μεγάλο και με τέσσερα μόνο μακριά πόδια σε κίνηση, όπως εκείνα των μεγάλων τετράποδων, αλλά δεν μοιάζει ούτε με άλογο, γιατί τα αυτιά του δεν φαίνονται.

(Το ίδιο και στο πρώτο ζώο που σχεδίασες δεν φαίνονται τα αυτιά, όπως και ένας από τους ανθρώπους δεν έχει αυτιά.)

Θα μπορούσε να είναι ένα λιοντάρι εξημερωμένο και διάφανο. Διάφανο γιατί φαίνονται και τα δύο πόδια του καβαλάρη.

Μου αρέσει ότι τα ανθρωπάκια σου μπορούν να περπατούν στις μύτες των ποδιών και να στέκονται στα πιο δύσκολα μέρη. Πάνω στην κορυφή ενός δέντρου, όπως και πάνω στα κεφάλια των ζώων (ίσως γι΄ αυτό το λόγο το ζώο έχασε τ΄ αυτιά του)

Αγαπητέ Τζουλιάνο, σε δυσαρεστεί το ότι διασκεδάζω με τα σχέδιά σου; Μ΄ αρέσουν στ΄ αλήθεια, έτσι ακριβώς όπως είναι, αλλά θα έπρεπε να μου στείλεις όχι σχέδια της στιγμής, αλλά από εκείνα που κάνεις για το σχολείο.

Σε φιλώ 

Αντόνιο 

Γράμμα XXVII 

Αγαπημένε μου Τζουλιάνο,

Θέλεις να σου γράφω για σοβαρά πράγματα. Πολύ καλά. Αλλά ποια είναι τα «σοβαρά πράγματα» που θέλεις να διαβάζεις στα γράμματά μου; Εσύ είσαι ένα παιδί, και για τα παιδιά ακόμα και τα παιδικά πράγματα είναι πολύ σοβαρά, γιατί έχουν σχέση με την ηλικία τους, με τις εμπειρίες τους, με τις ικανότητες που απόκτησαν από την πείρα και τις σκέψεις τους. Κατά τα άλλα θέλω να μου δώσεις την υπόσχεση πως θα μου γράφεις κάτι κάθε πέντε μέρες. Θα είμαι πολύ ευχαριστημένος αν το κάνεις. Θα μου δείξεις έτσι ότι έχεις μεγάλη δύναμη θέλησης. Εγω θα σου απαντώ πάντα (αν μπορώ) και πολύ σοβαρά.

Αγαπημένε μου, εγώ σε ξέρω μόνο από τα γράμματά σου και από όσα μου γράφουν για σένα οι μεγάλοι. Ξέρω ότι είσαι ένα καλό παιδί, αλλά γιατί δεν μου έγραψες κάτι για το ταξίδι σου στη θάλασσα; Πιστεύει πως αυτό δεν ήταν κάτι σοβαρό; Το κάθε τι που σε αφορά είναι για μένα πολύ σοβαρό και με ενδιαφέρει πολύ. Ακόμα και τα παιχνίδια σου.

Σε φιλώ 

Αντόνιο 

Γράμμα XXXVI 

Αγαπητέ Ντέλιο,

Αισθάνομαι λίγο κουρασμένος και δεν μπορώ να σου γράψω πολύ.

Εσύ γράφε μου πάντα για όλα και επιπλέον, για ό,τι σ΄ ενδιαφέρει στο σχολείο. Νομίζω ότι η ιστορία σ΄ αρέσει, όπως άρεσε και σε μένα όταν ήμουν στην ηλικία σου, γιατί αφορά τους ζωντανούς ανθρώπους, και όλα όσα αφορούν τους ανθρώπους, όσους περισσότερους γίνεται, όλους τους ανθρώπους του κόσμου και, εφόσον όλοι ενώνονται σε μια κοινωνία και εργάζονται και αγωνίζονται και καλυτερεύουν τους εαυτούς τους, δεν μπορεί παρά να σου αρέσουν περισσότερο από κάθε άλλο πράγμα. Δεν είναι έτσι;

Σε αγκαλιάζω 

Αντόνιο 

Γράμμα XXXVIII 

Αγαπητέ Ντέλιο,

Δεν γνωρίζω αν ο ελέφαντας μπορεί (ή μπορούσε) να αναπτυχθεί πάνω στη γη έτσι που να γίνει ένα όν ικανό, όπως ο άνθρωπος, να εξουσιάσει τις δυνάμεις της φυσης και να τις χρησιμοποιήσει για τους δικούς του σκοπούς. Συγκεκριμένα, ο ελέφαντας δεν είχε την ίδια ανάπτυξη με τον άνθρωπο και φυσικά δε θα την έχει, γιατί ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τον ελέφαντα, ενώ ο ελέφαντας δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τον άνθρωπο ούτε και για να τον φάει.

Αυτό που σκέφτεσαι, για τη δυνατότητα του ελέφαντα να προσαρμόσει τα πόδια του για πρακτική εργασία, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα: η αλήθεια είναι ότι ο ελέφαντας έχει σαν «τεχνικό» στοιχείο την προβοσκίδα και από άποψη «ελεφαντική» τη χρησιμοποιεί θαυμάσια για να σπάει δέντρα, για να αμύνεται σε ορισμένες περιπτώσεις κλπ.

Εσύ μου είχες γράψει ότι σ΄ αρέσει η ιστορία και έτσι φτάσαμε στην προβοσκίδα του ελέφαντα. Πιστεύω ότι για να μελετήσεις την ιστορία δεν πρέπει να φαντάζεσαι αυτό που θα είχε συμβεί «αν»…. (αν ο ελέφαντας είχε σταθεί στα πίσω πόδια για να δώσει μεγαλύτερη ανάπτυξη στον εγκέφαλο, αν…αν…Και αν ο ελέφαντας είχε γεννηθεί με ρόδες; Θα ήταν φυσικό τράμ! Και αν είχε φτερά; Φαντάσου μια επιδρομή ελεφάντων όπως αυτή των ακρίδων!)

Είναι ήδη πολύ δύσκολο το να μελετήσει κανείς την ιστορία που πραγματικά έχει λάβει χώρα, γιατί για ένα μεγάλο μέρος της έχει χαθεί κάθε ντοκουμέντο. Πως γίνεται να χάνει κανείς τον καιρό του με το να κάνει υποθέσεις που δεν έχουν καμία βάση; Έπειτα, στις υποθέσεις σου υπάρχει πολύς ανθρωπομορφισμός. Γιατί ο ελέφαντας θα έπρεπε να εξελιχθεί όπως ο άνθρωπος; Ποιος ξέρει αν κάποιος ηλικιωμένος σοφός ελέφαντας ή κάποιο μικρό ιδιότροπο ελεφαντάκι, από τη δικιά του μεριά δεν κάνει υποθέσεις, πάνω στο γιατί ο άνθρωπος δεν έχει προβοσκίδα;

Περιμένω ένα γράμμα σου αρκετά μακρύ πάνω σ΄ αυτό το συλλογισμό.

Εδώ δεν έκανε ακόμα πολύ κρύο. Υπάρχουν πάντα ανθισμένα λουλούδια. Δεν έχω κοντά μου κανένα πουλάκι, αλλά πάντα βλέπω στην αυλή δύο ζευγάρια κοτσυφιών και γάτους που κρύβονται για να τα πιάσουν. Τα κοτσύφια, όμως, δεν φαίνεται να ανησυχούν και είναι πάντα χαρούμενα και χαριτωμένα στις κινήσεις τους.

Σε αγκαλιάζω 

Αντόνιο 

Γράμμα XXXIX 

Αγαπητέ Ντέλιο,

Αυτή τη φορά σε παρακαλώ μη μου μιλήσεις για τους ελέφαντες σαν φορείς πολιτισμού. Τους ελέφαντες τους έχεις σαν σαπούνι και μ΄ αυτή τη λογική μπορούν να φέρουν τον πολιτισμό (ή μια μορφή του) στο λουτρό: φτωχοί ελέφαντες! Είναι αλήθεια ότι μου αναφέρεις τόσα άλλα πράγματα, και εγώ αναγκάζομαι να αρχίσω κάνοντας πολεμική.

Πολύ καλά! Μα τι πράγματα σε ενδιαφέρουν περισσότερο; Μια φορά μου έγραψες ότι σε ενδιαφέρει η ιστορία, αλλά έπειτα δεν μπόρεσες να συνεχίσεις πάνω σ΄ αυτό το θέμα και πέρασες στους ελέφαντες. Τώρα μου φαίνεται ότι ενδιαφέρεσαι για τις μαϊμούδες σαν προγόνους του ανθρώπινου γένους. Ακόμα και σ΄ αυτό το σημείο όμως, μου φαίνεται, θα μπορούσα να πω ότι σ΄ αρέσει περισσότερο η φαντασίωση παρά η ιστορία, και ότι θα ήταν πιο φρόνιμο να μελετήσεις την πραγματική ιστορία, δηλαδή αυτή που βασίζεται σε ακριβή και συγκεκριμένα ντοκουμέντα.

Το να φαντάζεται κανείς βασιζόμενος σε επιστημονικές υποθέσεις ήταν κάτι που χαρακτήριζε τους ανθρώπους πενήντα χρόνια πριν, τότε που ζούσαν κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες ιδεολογικής πάλης.

Σήμερα, πολλά θέματα έπεσαν στο κενό, γιατί η ζωή ξεπέρασε τόσο τον πρωταγωνιστή όσο και τον ανταγωνιστή, και δημιούργησε τον κατασκευαστή. Δυστυχώς, είναι δύσκολο να απελευθερωθεί κανείς από τα νεκρά πράγματα. Εσύ, όμως, δωσ΄ τους μια γερή κλοτσιά, και μελέτησε μόνο τα συγκεκριμένα θέματα.

Σε αγκαλιάζω 

Αντόνιο 

Γράμμα XLI 

Αγαπητέ Ντέλιο,

Περιμένω να μου απαντήσεις πάνω στο θέμα Πούσκιν, χωρίς να βιάζεσαι. Πρέπει να το ζυγίσεις σωστά και να βάλεις τον καλύτερο εαυτό σου.

Πως πάει το σχολείο για σένα και τον Τζουλιάνο; Τώρα που παίρνετε έλεγχο κάθε μήνα, θα σας είναι πιο εύκολο να ελέγχετε την πρόοδό σας στα μαθήματα.

Σ΄ ευχαριστώ που αγκάλιασες σφιχτά τη μαμά εκ μέρους μου. Σκέφτομαι ότι πρέπει να το κάνεις κάθε μέρα, κάθε πρωί. Πάντα σας σκέπτομαι. Έτσι, κάθε πρωί, θα φαντάζομαι: να, τα παιδιά μου και η Τζούλια με σκέπτονται αυτή τη στιγμή. Εσύ είσαι ο μεγαλύτερος αδελφός, αλλά πρέπει να το πεις και στον Τζουλιάνο. Έτσι, κάθε πρωί θα έχετε «τα πέντε λεπτά του μπαμπά». Τι λες;

Σε φιλώ 

Αντόνιο 

Γράμμα XLIV 

Αγαπητή μου Τζούλια,

Στην αλληλογραφία μας μερικές φορές λείπει μια «ανταπόκριση» πραγματική και συγκεκριμένη. Αν σ΄ αυτό προστεθεί το στοιχείο του χρόνου που κάνει να ξεχνάς αυτό που γράφτηκε προηγούμενα, η εντύπωση του καθαρού «μονολόγου» ενισχύεται.

Δεν νομίζεις; Θυμάμαι μια λαϊκή ιστοριούλα της Σκανδιναβίας: τρείς γίγαντες ζουν στη Σκανδιναβία, μακριά ο ένας από τον άλλο όπως τα ψηλά βουνά. Ύστερα από χιλιάδες χρόνια σιωπής, ο πρώτος απ΄ αυτούς φωνάζει στους άλλους δύο: «Ακούω να μουγκρίζει μια αγέλη αγελάδων!». Ύστερα από τριακόσια χρόνια, ο δεύτερος γίγαντας επεμβαίνει: «Και εγώ άκουσα το μουγκρητό», και ύστερα από άλλα τριακόσια χρόνια ο τρίτος απ΄ αυτούς τους εκμυστηρεύεται: «Αν συνεχίσετε να κάνετε τόση φασαρία εγώ θα φύγω».

Έτσι που λες: Φυσάει ένας σορόκος που σε κάνει να νομίζεις πως είσαι μεθυσμένος.

Αγαπημένη μου σε αγκαλιάζω μαζί με τα παιδιά μας. 

Αντόνιο 

Γράμμα L 

Αγαπητή Τζούλια,

Έλαβα το γράμμα σου. Δεν έχω λάβει ακόμα τις φωτογραφίες. Ελπίζω να είναι και η δική σου σ΄ αυτές. Φυσικά, θέλω να δω κι εσένα μαζί με τα παιδιά, όπως και στην περσινή φωτογραφία, γιατί όταν είστε όλοι μαζί υπάρχει κάτι σε κίνηση, κάτι το δραματικό, βγαίνουν στην επιφάνεια οι σχέσεις, που μπορούν αν προεκταθούν σαν σε επεισόδια ενός συγκεκριμένου τρόπου ζωής, με την προϋπόθεση, όμως, ότι όλα αυτά δεν ξεφεύγουν από το στόχο του φωτογράφου.

Εξάλλου, πιστεύω ότι σε γνωρίζω αρκετά, ώστε να μπορώ να φανταστώ μερικά άλλα κομμάτια της ζωής σου, αλλά αυτό που δεν μπορώ να φανταστώ καλά είναι οι πράξεις και οι αντιδράσεις των παιδιών στις σχέσεις τους με σένα.

Έπειτα, ζηλεύω λίγο, γιατί δεν μπορώ να χαρώ την πρώτη φρεσκάδα των εντυπώσεων από τη ζωή των παιδιών, να σε βοηθήσω στην ανατροφή και εκπαίδευσή τους.

Αγαπημένη μου σε αγκαλιάζω 

Αντόνιο 

Γράμμα LVII

Αγαπημένη μαμά,

Να και η Πέμπτη φορά που περνώ τα Χριστούγεννα χωρίς ελευθερία και η τέταρτη που βρίσκομαι στη φυλακή.

Αληθινά, οι συνθήκες διαβίωσης που έζησα τα Χριστούγεννα του ’26 στην Ούστικα ήταν ένα είδος παραδείσου ως προς την ατομική ελευθερία και σε σχέση με αυτές της φυλακής. Μη νομίσεις, όμως, ότι η γαλήνη μου έχει λείψει. Έχω γεράσει κατά τέσσερα χρόνια, δεν γελώ εύκολα όπως κάποιες άλλες φορές, αλλά πιστεύω ότι έχω γίνει σοφότερος και ότι έχω πλουτίσει την πείρα μου πάνω στους ανθρώπους και τα πράγματα.

Πάντως δεν έχω χάσει την αγάπη για τη ζωή. Με ενδιαφέρει ακόμα το κάθε τι και είμαι σίγουρος ότι και αν ακόμα δεν είμαι σε θέση να ροκανίζω στραγάλια, πάλι δεν θα ένιωθα άσχημα να βλέπω και να αισθάνομαι τους άλλους γύρω μου να το κάνουν. Κατά συνέπεια δεν γέρασα, έτσι δεν είναι; Γίνεται κανείς γέρος όταν αρχίσει να φοβάται το θάνατο, να αισθάνεται δυστυχής βλέποντας τους άλλους να κάνουν αυτό που εκείνος δεν μπορεί πια να κάνει.

Με αυτή την έννοια, νομίζω ότι ούτε εσύ έχεις γεράσει, παρ΄ όλα τα χρόνια σου. Είμαι σίγουρος ότι είσαι αποφασισμένη να ζήσεις επί μακρού ακόμα, για να μπορέσεις να μας ξαναδείς όλους μαζί και να μπορέσεις να γνωρίσεις όλα τα εγγονάκια σου: απ΄ τη στιγμή που κάποιος θέλει τη ζωή, απ΄ τη στιγμή που αισθάνεται τη χαρά της, και θέλει να επιτύχει κάποιο σκοπό, αντέχει σε όλες τις αρρώστιες. Πρέπει, όμως, να καταλάβεις ότι είναι ανάγκη να οικονομείς λίγο τις δυνάμεις σου και να μην κάνεις μεγάλες προσπάθειες, όπως όταν ήσουν νέα.

Πολλές ευχές και χαιρετισμούς σε όλους στο σπίτι.

Σε αγκαλιάζω σφικτά

Αντόνιο

Επιλογή- Επιμέλεια: Αναστασία Ματσούκα