Η «Πέμπτη Συνοικία» (Fifth District) στο Κάιρο είναι μια γειτονιά που δεν μοιάζει με την «πραγματική Αίγυπτο» όπως λένε αρκετοί ντόπιοι. Οι πολυτελείς βίλες, οι περιποιημένοι δημόσιοι χώροι και οι ιδιωτικοί κήποι φτιάχνουν ένα διαφορετικό πλαίσιο ξένο για τους περισσότερους κατοίκους των Αιγυπτιακών πόλεων. Ο νεαρός ζωγράφος, Αχμεντ Σάμπρι δούλευε από τότε που ήταν φοιτητής σε μια από αυτές τις βίλλες ζωγραφίζοντας τοιχογραφίες. Οι πελάτες του αγαπούσαν τα τοπία, που ήταν και το βασικό θέμα των έργων του. Αυτό που του έκανε εντύπωση είναι ότι πάντα προτιμούσαν θέματα από την Ευρώπη, λίμνες στη βόρειο Ιταλία, νορβηγικά φιόρδ, ελβετικές κορυφογραμμές – ότι δεν ήταν Αίγυπτος. Απορούσε που τα σπίτια ήταν γεμάτα από πίνακες με βλάστηση που δεν είχε σχέση με το τοπικό κλίμα.
Ο Σάμπρι θα χρησιμοποιήσει τα ίδια μέρη, τις ίδιες τοποθεσίες του Ευρωπαϊκού Βορρά, στα έργα του λίγο καιρό μετά, αλλά με ένα διαφορετικό τρόπο. Τα ειδυλλιακά δυτικά τοπία γίνονται τα σκηνικά συνύπαρξής κουστουμαρισμένων παραμορφωμένων ανδρών και περίεργων ροζ τεράτων. Σε άλλες περιπτώσεις τα τέρατα είναι σαν να συνυπάρχουν μαζί με τους ανθρώπους, ή να αποτελούν αντανάκλαση στιγμών της καθημερινής τους ζωής. Οι χαρακτήρες ξεφεύγουν από το ρεαλισμό των τοπίων και μπαίνουν στην σφαίρα του φανταστικού και των ονείρων. Αυτή είναι η θεματική της έκθεσης «Fifth District» του Αχμέντ Σάμπρι που πραγματοποιήθηκε την περασμένη άνοιξη στη γκαλερί Μασράμπια στο Κάιρο (Mashrabia Gallery) .
Αλλά ο Σάμπρι δεν είναι ο μόνος με τέτοιες σουρεαλιστικές επιρροές. Όπως υποστηρίζει η Σούρτι Σινγκ*, καθηγήτρια φιλοσοφίας στο Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο του Καϊρου, «αυτή η εντυπωσιακή αισθητική των έντονων αφύσικων χρωμάτων που ξεπηδούν από τους πίνακες, η συνύπαρξη του ανθρώπινού και του μη ανθρώπινου» αποτελεί πλέον ένα χαρακτηριστικό πολλών Αιγύπτιων καλλιτεχνών και δίνει το στίγμα στις εικαστικές τέχνες την εποχή μετά την Αραβική Άνοιξη. Η ίδια βλέπει την ίδια προσέγγιση στη δουλειά του Χάνι Ρασέντ με τίτλο «Bulldozer». Ο Ρασέντ δημιουργεί έναν παράλογο κόσμο από τις προσεγμένες φωτογραφίες που ανεβάζουν οι χρήστες στα Social Media. Οι αναπαραστάσεις αλλάζουν δραματικά, ο μεσήλικάς, που κάθεται αναπαυτικά στην καρέκλα του μετατρέπεται σε μια τρομαχτική φιγούρα με ακρωτηριασμένα μέλη που αιωρούνται, ενώ γιγάντια έντομα παίζουν το ρόλο κατοικίδιων. Η καθημερινότητα διαστρεβλώνεται και βυθίζεται στο χάος.
Η επιστροφή και περισυλλογή γύρω από τον «εαυτό» και την κριτική της καθημερινής ζωής, είναι ίσως ένα καταφύγιο για πολλούς εικαστικούς που είδαν τα οράματα της Αραβικής Άνοιξης να κομματιάζονται τα τελευταία χρόνια. Η συμμετοχή νεαρών καλλιτεχνών στην εξέγερση της πλατείας Ταχρίρ ήταν μεγάλη, με τον κόσμο των εικαστικών τεχνών να έχει και σημαντικές απώλειες. Ανάμεσα στα θύματα των πρώτων μηνών ήταν ο καλλιτέχνης ψηφιακών τεχνών Αχμεντ Μπασιόνι, που εκτελέστηκε στην πλατεία Ταχρίρ από ελεύθερους σκοπευτές το 2011.
Σήμερα, το καθεστώς του Στρατηγού Σίσι έχει δημιουργήσει ένα ασφυκτικό πλαίσιο όπου η λογοκρισία και η καταπάτηση των δημοκρατικών ελευθεριών είναι η νέα καθημερινότητα. Σύμφωνα με έκθεση της οργάνωσης ανθρωπίνων δικαιωμάτων Reprieve, το καθεστώς επιβάλλεται πολιτικά μέσα σε ένα πλαίσιο «μαζικών δικών, φυλακίσεων και εκτελέσεων». 41000 είναι σήμερα οι φυλακισμένοι που κατηγορήθηκαν ότι συμμετείχαν σε διαδηλώσεις υπέρ των δημοκρατικών ελευθεριών. 600 έχουν καταδικαστεί σε θάνατο μόνο τον προηγούμενο χρόνο. Οι δίκες, μερικές φορές, αφορούν εκατοντάδες ταυτόχρονα, όπως τον περασμένο Δεκέμβρη όπου δίκη διαδηλωτών είχε 500 κατηγορουμένους.
Η νέα κατάσταση δεν οδήγησε βέβαια και σε αποπολιτικοποίηση των τεχνών. Σε αντίθεση από την αμεσότητα των έργων κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 2011 (ιδιαίτερα μέσα από το θέατρο και την τέχνη του «δρόμου») έργα όπως αυτά των Σάμπρι και Ρασέντ δείχνουν τις αγωνίες, τους φόβους και τις ελπίδες με διαφορετική ματιά . Πράγματι στη νέα αυτή περίοδο το «υποκείμενο δεν εξεγείρεται» αλλά τίποτα δεν έχει ακόμη τελειώσει. Στα τοπία της Fifth District του Σάμπρι όλα φαίνονται παράλογα: καταπράσινα λιβάδια στην Αίγυπτο συνυπάρχουν με παραμόρφωνες φιγούρες. Κάτι είναι λάθος, κάτι έχει πάει στραβά. Όπως ένας δικτάτορας σε έναν κόσμο που αναζητά την ελευθερία, έτσι και ένα ροζ τέρας στο καταπράσινο λιβάδι.
Η Σίνγκ* υποστηρίζει ότι με αυτή τη «διαστρέβλωση της καθημερινής ζωής, οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες προβληματίζονται πάνω στη νεοφιλελεύθερη εμπορευματοποίηση που αναδείχθηκε ως διορθωτής για την εξέγερση του 2011 και επιβάλλεται μέσα από αντιτρομοκρατικά μέτρα και βία» ενώ συνεχίζει λέγοντας ότι «δίχως να έχουν ξεκάθαρο πολιτικό περιεχόμενο, οι καλλιτέχνες προκαλούν μια αντανάκλαση του εαυτού και της σημερινής πραγματικότητας. Με το να την ακρωτηριάζουν, παραχαράζουν και αλλάζουν δείχνουν τι βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια… είναι μια εναλλακτική αφήγηση της αστάθειας»*
ΥΓ: Αφορμή αυτού του άρθρου πέρα από το τρομερά ενδιαφέρον δημοσίευμα της Σούρτι Σίνγκ* στο περιοδικό Guernica από όπου δανειστήκαμε τον τίτλο και μεγάλο μέρος της θεματικής, ήταν η επίσκεψη του προέδρου Αλ Σίσι στην Αθήνα. Η εικόνα του δικτάτορα να στέκεται προσοχή στο Σύνταγμα μαζί με το Θοδωρή Δρίτσα και η συνάντηση με τον Αλέξη Τσίπρα προκαλούν από μόνα τους πολλά συναισθήματα. Όπως και στα έργα του Σάμπρι έτσι και εδώ καταλαβαίνεις αμέσως ότι κάτι δεν πάει καλά, κάτι είναι λάθος. Αλλά δυστυχώς ο δικός μας σουρεαλισμός δεν έχει ροζ τέρατα, η εικόνα έχει μείνει αναλλοίωτη, τίποτα δεν έχει παραμορφωθεί και αυτό που μένει στο τέλος είναι η θλίψη και η οργή…
*Δάνειο από το άρθρο της Surti Singh “Surrealist Vision” στο περιοδικό Guernica https://www.guernicamag.com/art/surrealist-visions/
**Για το έργο το Άχμεντ Σάμπρι μπορείτε να δείτε μια παρουσίαση εδώ:
http://www.jadaliyya.com/pages/index/21023/painter-ahmed-sabry-takes-inspiration-from-the-fif
για το έργο του Ρασέντ δείτε εδώ:
http://www.mashrabiagallery.com/hany-rashed.html
για το έργο του Reprieve δείτε εδώ:
http://www.reprieve.org.uk/
υλικό για τη τέχνη της Αραβικής Άνοιξης θα βρείτε εδώ:
http://artsofthearabworlduprisings.com/
K-lab Zone
Θανάσης Βακαλιός