Terry Eagleton: Τι ακολουθεί μετά το μεταμοντέρνο;

Ο Βρετανός κριτικός της λογοτεχνίας Terry Eagleton συζητάει για την λογοτεχνική θεωρία διαλογικά με ευρύτερες πολιτικές και ιστορικές τάσεις και την διατήρηση του Μαρξισμού. Τι εκφράζουν η κουλτούρα, η τέχνη και η θεωρία στο τρέχων συγκείμενο της κρίσης, του ανανεωμένου ταξικού αγώνα και της υπαναχώρησης του μεταμοντερνισμού – και ποιος είναι ο δυνητικός τους ρόλος;

Πηγή: http://www.leftvoice.org/What-s-Next-After-Postmodernism

Μετάφραση: Γιώργος Σουβλής

Alejandra Ríos: Στο βιβλίο σας “Το συμβάν της λογοτεχνίας” (2012) υποστηρίζετε ότι η λογοτεχνική θεωρία βρίσκεται σε παρακμή τα τελευταία 20 χρόνια και πως, ιστορικά, υπάρχει στενή διασύνδεση μεταξύ των μετατοπίσεων στην θεωρία και την κοινωνική σύγκρουση. Λαμβάνει η θεωρία την πιο προηγμένη της μορφή κατά την διάρκεια κοινωνικών αναταράξεων;

Terry Eagleton: Η λογοτεχνική θεωρία έφτασε στο πιο παραγωγικό της σημείο όταν η αριστερά πολιτικά επικρατούσε. Υπάρχει μια πολύ σημαντική άνοδος αυτού του τύπου θεωρίας μεταξύ του 1965 και τους τέλους της δεκαετίας του 1970 το οποίο συμπίπτει με την περίοδο που η αριστερά ήταν πολύ περισσότερο μαχητική και με περισσότερη αυτοπεποίθηση από ότι σήμερα. Από το 1980 και μετά με την εμπέδωση του προηγμένου μεταβιομηχανικού καπιταλισμού αυτές οι θεωρητικές αναπτύξεις άρχισαν να υποκύπτουν στο μεταμοντερνισμό, ο οποίος όπως ο Fredric Jameson το έθεσε μεταξύ άλλων πραγμάτων συνιστά την ιδεολογία του ύστερου καπιταλισμού.

Η ριζοσπαστική θεωρία σίγουρα δεν έσβησε αλλά περιθωριοποιήθηκε και σταδιακά έγινε λιγότερο δημοφιλής μεταξύ των φοιτητών. Οι μεγάλες εξαιρέσεις σε αυτό ήταν ο φεμινισμός ο οποίος συνέχισε να προσελκύει το ενδιαφέρον και η μεταποικιακή θεωρία το οποίο έγινε κάτι σαν αναπτυσσόμενη βιομηχανία και κάτι το οποίο συνεχίζει μέχρι σήμερα.

Κάποιος δεν θα πρέπει να συνάγει από αυτό πως η θεωρία είναι ενδογενώς κριτική. Υπάρχουν πολλές μη ριζοσπαστικές μορφές λογοτεχνικής και ριζοσπαστικής θεωρίας. Αλλά η θεωρία ως τέτοια θέτει θεμελιώδη ερωτήματα – πιο θεμελιώδη από την τυπική λογοτεχνική θεωρία. Ενώ η λογοτεχνική κριτική ενδέχεται να ρωτά “Τι σημαίνει το διήγημα;,”  η κοινωνική θεωρία ρωτά “Τι είναι το διήγημα;”

Θεωρία είναι επίσης ένας συστηματικός στοχασμός πάνω στις υποθέσεις, διαδικασίες και συμβάσεις που διέπουν μια κοινωνική η διανοητική πρακτική. Είναι για να το πούμε με άλλα λόγια το σημείο από το οποίο αυτή η πρακτική εξαναγκάζεται να προβεί σε μια νέα μορφή αναστοχασμού λαμβάνοντας τον εαυτό της ως αντικείμενο της έρευνας της. Αυτό δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι έχει ανατρεπτικά αποτελέσματα• αλλά ενδέχεται να σημαίνει πως η πρακτική εξωθείται στο να μετασχηματίσει τον εαυτό της έχοντας εξετάσει ορισμένες από τις βασικές της υποθέσεις με έναν νέο κριτικό τρόπο.

Alejandra Ríos: Στην μελέτη σας Η ιδεολογία του αισθητικού (1990) υποστηρίζεται ότι η έννοια της λογοτεχνίας είναι ένα πρόσφατο φαινόμενο που αναδείχθηκε ως καταφύγιο σταθερών αξιών σε ασταθείς περιόδους. Επιπρόσθετα, επισημαίνεται πως η αισθητική είναι μια μορφή εσωτερίκευσης των κοινωνικών αξιών όπως και μέσο οπτικοποίησης της ουτοπιών και αμφισβήτησης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Διαδραματίζει ακόμη σήμερα η τέχνη έναν τέτοιο αντιφατικό ρόλο;

Terry Eagleton: Τόσο η έννοια της λογοτεχνίας όσο και η ιδέα της αισθητικής διαθέτουν όντως αυτήν την πολιτική δισημία. Υπάρχουν αισθήσεις οι οποίες ενσωματώνονται στις κυρίαρχες δυνάμεις και άλλες που τις αμφισβητούν- μια αμφισημία η οποία ισχύει για πολλά ατομικά έργα τέχνης. Η έννοια της λογοτεχνίας έχεις τις καταβολές της σε μια περίοδο όπου υπήρχε η ανάγκη να προστατευθούν συγκεκριμένες δημιουργικές αξίες από μια ολοένα και μεγαλύτερα ακαλλιέργητη, μηχανιστική κοινωνία. Συνδέθηκε η γέννηση της με τον ερχομό του βιομηχανικού καπιταλισμού. Αυτό επέτρεψε σε τέτοιες αξίες να δράσουν ως ισχυρή κριτική αυτής της συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης πραγμάτων. Για τους ίδιους λόγους  απομακρύνθηκε από την καθημερινή κοινωνική ζωή και ορισμένες φορές προσέφερε ένα φανταστικό αντιστάθμισμα αυτής. Με άλλα λόγια, είχε ιδεολογική λειτουργία.

Η αισθητική  είχε μια παρόμοια μοίρα. Από την μια, η επονομαζόμενη αυτονομία του αισθητικού τεχνουργήματος παρείχε μια εικόνα αυτοδιάθεσης και ελευθερίας σε μια αυταρχική κοινωνία και αμφισβήτησε την αφηρημένη ορθολογικότητα της από την αισθητηριακή της φύση. Υπό αυτήν την έννοια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ουτοπική. Την ίδια στιγμή, ωστόσο αυτή η αυτοδιάθεση ήταν μεταξύ άλλων πραγμάτων μια εικόνα του μεσοαστικού υποκειμένου υπάκουου μόνο στους νόμους του.

Ωστόσο αυτές οι αμφισημίες υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Στις προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες όπου η ίδια ιδέα των ανθρωπιστικών επιστημών βρίσκεται υπό απειλή είναι ζωτικής σημασίας να προάγουμε δραστηριότητες όπως η μελέτη της τέχνης και της κουλτούρας ακριβώς επειδή δεν διαθέτουν καμία άμεση πραγματιστική στόχευση. Για αυτό είναι σε θέση να αμφισβητήσουν την χρηστική, εργαλειακή ορθολογικότητα αυτών των καθεστώτων. Για αυτόν τον λόγο ο καπιταλισμός δεν έχει χρόνο για αυτές και τα πανεπιστήμια θέλουν να τις καταργήσουν.

Από την άλλη, η σοσιαλιστική σκέψη δεν αποδίδει στην τέχνη και την κουλτούρα παρόμοιους σκοπούς, στα πιο θεμελιώδη πεδία του αγώνα. Η κουλτούρα υπό την καθημερινή της έννοια,  είναι το μέρος στο οποίο τα ιζήματα της εξουσίας καθαυτά λιμνάζουν. Χωρίς αυτήν είναι πολύ δύσκολο και αφηρημένο να χτίσεις κοινωνικές συμμαχίες. Ωστόσο, στο μεταμοντέρνο κουλτουραλισμό είναι λανθασμένο να θεωρείται ότι η κουλτούρα είναι κρίσιμης σημασίας στις ανθρώπινες υποθέσεις. Είναι αυτού του είδους τα ζώα που χρειάζονται κουλτούρα (με την ευρεία έννοια του όρου) εάν θέλουν να επιβιώσουν• αλλά αυτό ισχύει λόγω της φύσης τους, αυτό που ο Marx αποκαλεί ειδολογική τους ουσία.

Alejandra Ríos: Στο βιβλίο σας το Συμβάν της λογοτεχνίας αναπτύσσεται την ιδέα του λογοτεχνικού έργου ως μιας μορφή “στρατηγικής” – μια δομή επικαθορισμένη από την λειτουργία της ως μια ειδικού τύπος “απάντηση” σε ερωτήσεις που τίθενται από την κοινωνική πραγματικότητα. Πως γίνεται αυτό ο ορισμός του λογοτεχνικού έργου να συμβιβάζεται με την “αυτονομία” του έργου, ως ένα αυτοδιάθετο φαινόμενο;

Terry Eagleton: Δεν νομίζω ότι υπάρχει αναγκαστικά κάποια αντίφαση μεταξύ της στρατηγικής και της αυτονομίας. Μια στρατηγική μπορεί η ίδια να είναι αυτόνομη υπό την έννοια ότι είναι ένα διακριτό είδος δραστηριότητας του οποίου οι νόμοι και οι διαδικασίες είναι ιδιαίτερες και εσωτερικές αυτής. Το παράδοξο του έργου τέχνης είναι υπό αυτήν την έννοια είναι ότι αναφέρεται σε κάτι εξωτερικό του εαυτού του δηλαδή σε προβλήματα της εξωτερική πραγματικότητας αλλά το κάνει αυτό “αυτόνομα” υπό την έννοια της επανεπεξεργασίας ή εκ νέου μετάφρασης αυτών των προβλημάτων με τους ιδιαίτερα διακριτούς του όρους. Υπό αυτήν την έννοια, αυτό που εκκινά ως εξωτερικό ή ετερόνομο στο έργο καταλήγει εσωτερικό αυτού. Ένα ρεαλιστικό έργο πρέπει να σέβεται την ετερόνομη λογική του υλικού (δεν μπορεί να αποφανθεί ότι η Νέα Υόρκη είναι στην αρκτική όπως ένα μοντέρνο ή μεταμοντέρνο έργο ενδέχεται να κάνει) αλλά κάνοντας αυτό την ίδια στιγμή φέρνει αυτό το γεγονός στην δική του αυτορυθμιστική δομή.

Alejandra Ríos: Υποστηρίξατε ότι ο μεταμοντέρνες και μεταδομιστικές θεωρίες έχουν καταλήξει σε έναν “αντιουσιακρατικό θεμελιωτισμό” αντανακλώντας τους ίδιους “θεμελιωτισμούς” που επιδίωξαν να υπονομεύσουν. Παραμένουν οι μεταμοντέρνοι ορισμοί στον πολιτισμικό και ιδεολογικό λόγο ή η νέα κατάσταση της καπιταλιστικής κρίσης και η περιορισμένη αναζωπύρωση της ταξικής πάλης πυροδότησε νέες θεωρίες οι οποίες δεν είναι θεωρητικά και κοινωνικά επιφυλακτικές;

Terry Eagleton: Ο μεταμοντερνισμός υποτίθεται ότι είναι αντιθεμελιωκρατικός. Αλλά κάποιος μπορεί να υποστηρίξει πως απλά υποκαθιστά συγκεκριμένες παραδοσιακές θεμελιώσεις με νέες: την κουλτούρα. Για τον μεταμοντερνισμό, η κουλτούρα είναι κάτι το οποίο δεν μπορεί να υπονομεύσεις επειδή θα χρειαστεί να βασιστείς στην κουλτούρα (έννοιες, μεθόδους κτλ) για να κάνεις προβεί σε μια τέτοια παρόμοια διαδικασία.

Για αυτόν τον λόγο κάποιος μπορεί να ισχυριστεί πως ο αντιθεμελιωτισμός του είναι μάλλον κίβδηλος. Σε κάθε περίπτωση τα πάντα εξαρτώνται από το τι εννοεί ο καθένας με τον όρο θεμελιωτισμό. Δεν είναι αναγκαίο όλοι οι θεμελιωτισμοί να είναι μεταφυσικοί. Υπάρχει για παράδειγμα η πιθανότητα ενός πραγματιστικού θεμελιωτισμού που κανείς μπορεί να βρει στον ύστερο Wittgenstein.

Όσο για τον εάν ο μεταμοντέρνος λόγος είναι κυρίαρχος σήμερα θα έλεγα ότι είναι πολύ λιγότερο από ότι ήταν. Από τα χτυπήματα της 9/11 και μετά παρατηρούμε την εκδίπλωση νέων και μάλλον ανησυχητικών μεγάλων αφηγήσεων ακριβώς την στιγμή που υποστηριζόταν ότι οι μεγάλες αφηγήσεις έχουν τελειώσει. Μια μεγάλη αφήγηση – του ψυχρού πολέμου – όντως τελείωσε αλλά για λόγους που συνδέονται με την νίκη της δύσης σε αυτόν τον αγώνα και την ίδια στιγμή μια άλλη αναδυόταν. Ο μεταμοντερισμός είχε κρίνει ότι η ιστορία έπρεπε να είναι μετά-μεταφυσική, μεταϊδεολογική ακόμη και μεταϊστορική, αυτό ήταν απροσδόκητο. Δεν νομίζω ότι από τότε, η τάση του μεταμοντερνισμού ανέκαμψε.

Alejandra Ríos: Συζητάτε τις συμβολές και τις ανεπάρκειες των διαφορετικών λογοτεχνικών παραδόσεων που εμφανίστηκαν στον 20ο αιώνα. Η μαρξιστική θεώρηση φαίνεται να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην αφήγηση σας. Είναι αυτή η παράδοση τόσο παραγωγική στο πεδίο αυτό όπως σε άλλα;

Terry Eagleton: Η σύντομη απάντηση στο ερώτημα εάν υπάρχουν νέες μαρξιστικές συμβολές στην λογοτεχνική θεωρία είναι όχι. Το ιστορικό συγκείμενο δεν είναι το κατάλληλο για τέτοιες αναπτύξεις. Το έργο του Fredric Jameson -ενός ερευνητή που κατά την γνώμη μου είναι ο πιο διαπρεπής κριτικός- συνεχίζει να είναι επιδραστικό. Το ένα σημαντικό βιβλίο έρχεται μετά το άλλο σε μια περίοδο που πολύ γνωστοί κριτικοί έχουν σιωπήσει. Αλλά δεν υπάρχει νέο σώμα μαρξιστικής κριτικής. Με δεδομένη την δυσμενή ιστορική συγκυρία είναι δύσκολο να περιμένει κανείς να υπάρξει κάτι τέτοιο. Ωστόσο, ο μαρξισμός δεν έχει υποχωρήσει τόσο όσο ο μεταδομισμός (κάτι μάλλον μυστήριο!) ή όσο ακόμα ο μεταμοντερνισμός.

Αυτό συμβαίνει επειδή ο μαρξισμός είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια κριτική μέθοδο. Είναι μια πολιτική πρακτική και στο βαθμό που υπάρχει μια σημαίνουσα καπιταλιστική κρίση είναι λογικό να βρίσκεται κάπου στον αέρα. Το ίδιο ισχύει για τον φεμινισμό του οποίου η μεγάλη ακμή ήταν μια δεκαετία πριν αλλά παρά ταύτα έχει επιβιώσει σε διαφοροποιημένη μορφή επειδή τα πολιτικά ζητήματα τα οποία θίγει είναι πολύ κρίσιμα. Οι θεωρίες έρχονται και φεύγουν. Αυτό το οποίο συνεχίζει να υφίσταται είναι η αδικία. Στο βαθμό που κάτι τέτοιο συνεχίζει να ισχύει θα υπάρχει πάντα κάποιου είδους διανοητική ή καλλιτεχνική απάντηση σε αυτό.