Spinoza, Ilyenkov και Δυτικός Μαρξισμός- συναντώντας τις προκλήσεις της παγκόσμιας κρίσης.

Ο Frederic Lordon, στη συστηματική του αναζήτηση για τις συγγένειες και τις τομές των Marx -Spinoza (Willing Slaves of Capital: Spinoza and Marx on Desire, Verso Books) σχετικά με την επιθυμία ως κινητήρια δύναμη του υποκειμένου, διερωτάται επαναλαμβάνοντας τον Spinoza: “Γιατί οι άνθρωποι συμπεριφέρονται τόσο ανορθολογικά; Γιατί χαίρονται με την δουλεία τους; Γιατί αγωνίζονται για την σκλαβιά τους λες και είναι η ελευθερία τους;”

Μία σειρά από αντίστοιχα ερωτήματα βρίσκονται στην καρδιά των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων, ιδίως στην κρισιακή περίοδο που βιώνουμε. Τα θεωρητικά και πρακτικά εργαλεία που προσπαθούν να τα προσεγγίσουν μοιάζουν επηρεασμένα είτε από έναν μαρξιστικό δογματισμό είτε από  μεταμοντέρνα σχήματα. Ως εκ τούτου καταλήγουν να συμπυκνώνουν μηχανιστικά και θετικιστικά την σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του και το κοινωνικό σύνολο.

Η συνάντηση του Spinoza με τον Marx μπορεί να δώσει χώρο στην αναγκαία νέα ανάγνωση του δεύτερου προσεγγίζοντας τις περισσότερο φιλοσοφικές και “άποκρυφες” πτυχές του έργου του, καθώς και να θέσει σε κίνηση στο σήμερα την πρακτική φιλοσοφία του πρώτου. Ο επαναστοχασμός πάνω στα καθημερινά ζητήματα της εκμετάλλευσης και της αποξένωσης, της ελευθερίας και της υποδούλωσης, αναλύει και ασκεί κριτική ταυτόχρονα. Ανοίγει ξανά την συζήτηση για τις ζωές μας στον πανταχού παρόντα καπιταλισμό αλλά και τις δυνατότητες υπέρβασης του.

Στην προσπάθεια του να αναζωογονήσει την σοβιετική φιλοσοφία πέρα από την δογματική επανάληψη του εαυτού της, ο Evald Ilyenkov ανέτρεξε στους Spinoza, Hegel, Lenin αναζητώντας μία μαρξική υλιστική διαλεκτική. Δανειζόμενος από αυτούς ιδέες για την ελευθερία, την συνείδηση και την αυτεξούσια πρακτική προσπάθησε να αναδείξει την ανάγκη ύπαρξης ενός “ελεύθερου, συνειδητού και ανεξάρτητου υποκείμενου” που αφού κατανοήσει την πραγματικότητα θα επιχειρήσει να την μετασχηματίσει εκκινώντας πάντα από αυτήν.

Προχωράμε λοιπόν στην παρακάτω μετάφραση εκτιμώντας πράγματι ότι “η ανάπτυξη μιας οπτικής για ένα νέο υποκείμενο πρέπει να συμπεριλαμβάνει την επαναστατική δυνατότητα στην αρνητική πλευρά της φύσης, της κοινωνίας και της σκέψης που έχει βγάλει στο δρόμο νέες γενιές σε όλον το κόσμο”.

*Σχόλια και προτάσεις για την βελτίωση ή την διόρθωση της μετάφρασης είναι κάτι παραπάνω από ευπρόσδεκτα.
Διαβάστε εδώ το πρωτότυπο στα αγγλικά.
Διαβάστε την μετάφραση σε PDF: Spinoza, Ilyenkov και Δυτικός Μαρξισμός- συναντώντας τις προκλήσεις της παγκόσμιας κρίσης.

Διάλεξη των Corinna Lotz and Penny Cole στο διεθνές συμπόσιο “Ο Spinoza στην σοβιετική σκέψη”

Πανεπιστήμιο του Helsinki, 18-19 Μαΐου 2012. 

O Evald Ilyenkov επέλεξε τη φιλοσοφία του Spinoza ως σημείο εκκίνησης για τη δική του κριτική στον θετικισμό και τον μηχανικό υλισμό. Παρότι αυτή προϋπέθετε μία αυστηρά φιλοσοφική μορφή, η πολιτική της πηγή ήταν η βαθιά πεποίθηση του Ilyenkov ότι μια στροφή προς την υλιστική διαλεκτική ήταν αποφασιστική για το μέλλον της Σοβιετικής Ένωσης.

O χαρακτηρισμός του Ilyenkov ως ενός “ορθόδοξου αιρετικού”^σ.1 Vesa Oittinen, Introduction, Studies in East European Thought, ειδικό τεύχος αφιερωμένο στον Ilyenkov το 2005 φιλοσόφου μπορεί να μας βοηθήσει να εξηγήσουμε γιατί ταυτίστηκε τόσο στενά με τον Spinoza. Όπως ο Spinoza περίπου 300 χρόνια νωρίτερα, ήταν παιδί της εποχής του αλλά σε αντίστοιχα βαθιά σύγκρουση με τους υπέρμαχους του δόγματος. Στην περίπτωση του Spinoza επρόκειτο για ένα θρησκευτικό δόγμα, τόσο στην εβραική όσο και στην χριστιανική του μορφή. Για τον Ilyenkov ήταν το μαρξιστικό δόγμα που μετατράπηκε σε κρατική θρησκεία μέσω του σταλινισμού – και η άσχημη αδελφή του δόγματος- ο μηχανιστικός θετικιστικός επιστημονισμός ο οποίος εισέβαλε στην σοβιετική φιλοσοφία στη διάρκεια της   δεκαετίας του 1960. ^σ.2Δείτε επιστολές του Ilyenkov’ στην Κεντρική Επιτροπή, Brief des Philosophen Iljenkow an das ZK der KPdSU, Published in Marxistische Blätter 1-06. http://tinyurl.com/bm94dkn Translation from Russian by Gudrun Richter

Ο Ilyenkov υποστήριξε εκείνες τις πτυχές των ιδεών  του φιλοσόφου του 17ου αιώνα, οι οποίες είχαν μία αποφασιστική επιρροή στα τέλη του 18ου αιώνα στους  Hölderlin και Hegel, και αργότερα στους Feuerbach, Marx και Engels. Άντλησε από τον Lenin για να εγκαθιδρύσει την υλιστική διαλεκτική ξανά ως την γνωσιακή θεωρία του Μαρξισμού. Όπως ο Lenin,  o Ilyenkov βρέθηκε να κολυμπάει ενάντια στο ρεύμα αλλά αυτό δεν τον αποθάρρυνε από τους στόχους του.

Ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Spinoza ανθίζει διεθνώς. Η ιστορική έρευνα ρίχνει φως στους κύκλους του Spinoza και στην σύνδεση ανάμεσα στα πολιτικές-θρησκευτικές διαμάχες στην Ολλανδική Δημοκρατία και τον ρόλο του ως “φιλοσόφου της νεωτερικότητας” ^σ.3 Steven Nadler, A Book Forged In Hell: Spinoza’s Scandalous Treatise and the Birth of the Secular Age, Princeton University Press 2011 . Η σπουδαιότητα του Spinoza για την πολιτική πρακτική στην παρούσα συγκυρία έχει γίνει μία πλούσια και συγκρουσιακή αρένα στη φιλοσοφία. Μία σειρά από διανοητές, συγκεκριμένα, θεωρητικούς της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης όπως οι Negri και Hardt, έχουν στηρίξει τις ιδέες τους σε πτυχές της Ηθικής, της Θεολογικοπολιτικής Πραγματείας και της Πολιτικής Πραγματείας του Spinoza.

Η υιοθέτηση του Spizona από τον Negri έχει τους επικριτές της. Εδώ θα υποστηρίξουμε ότι ο Negri βασίζει τη θεώρησή του στις μυστικιστικές και στατικές πτυχές του Spinoza, ως μέρος της απόρριψη από την πλευρά του των διαλεκτικών και αντικειμενικών επιπτώσεων του σπινοζικού μονισμού, που είναι ακριβώς οι πλευρές τις οποίες ο Ilyenkov υποστήριξε και ανέπτυξε. Παρότι η μεταδομιστική κριτική της “Νεωτερικότητας” αναγνωρίζει και διαγιγνώσκει τους μετασχηματισμούς της υποκειμενικότητας, φαντασιώνεται τη μετάβασης χωρίς αντιφάσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μία φτωχή ανάγνωση του Spinoza που τείνει να μετατρέπει την αντίσταση σε ένα εξάρτημα εντός ενός αιώνιου σκηνικού. Όπως οι φτωχοί, η αντίσταση θα είναι πάντα μαζί μας.

Η απόρριψη των εννοιών της διαλεκτικής άρνησης, του μετασχηματισμού και της δυνατότητας ποιοτικών βημάτων οδηγεί σε έναν διηνεκή, αιώνιο “ανταγωνισμό” ο οποίος επανεισάγει τον μεταφυσικό δυισμό τον οποίο ο Spinoza επέλυσε μέσα από τη δική του έννοια της ουσίας. Η διαλεκτική των Spinoza-Ilyenkov προσφέρει ένα μονοπάτι πέρα από το αδιέξοδο της φιλοσοφίας του 21ου αιώνα. Το να κατανοήσουμε τη διαλεκτική της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης και της κρίσης της δημιουργεί το έδαφος για να μετατρέψουμε το ιδεατό σε πραγματικό.

Γιατί ο Ilyenkov στράφηκε στον Spinoza

O Ilyenkov όχι μόνο όρισε την υλιστική οπτική του Spinoza αλλά επίσης διερεύνησε και ανέπτυξε την διαλεκτική της ουσία. Για να το κάνει αυτό, δημιούργησε μία γέφυρα από τα έργα των Marx, Engels και Lenin, που όλοι τους αναγνώριζαν την ιστορική συνεισφορά του Spinoza. ^σ.4Ο  Engels αργότερα πρόσθεσε: “Είναι η μεγαλύτερη αναγνώριση για τη φιλοσοφία εκείνης της εποχής το ότι δεν αφέθηκε να ξεστρατίσει από την περιορισμένη κατάσταση της σύγχρονης φυσικής γνώσης, και ότι -από τον Spinoza έως τους μεγάλους Γάλλους υλιστές- επέμενε στην εξήγηση του κόσμου από τον ίδιο τον κόσμο και άφηνε την λεπτομερή αιτιολόγηση στη φυσική ιστορία του μέλλοντος.” – Διαλεκτική της Φύσης.Ο μεγάλος θαυμασμός των Marx και Engels για τον Spinoza αποκαλύφθηκε από τον Plekhanov, ο οποίος ανακαλεί μια συζήτηση που είχε με τον Engels το 1889: “Επομένως πιστεύεις, ρώτησα, ο γέρο Spinoza είχε δίκιο όταν έλεγε πως η σκέψη και η έκταση δεν είναι τίποτα άλλο παρά δύο  ιδιότητες της μιας και αυτής υπόστασης; ‘Φυσικά,’ Απάντησε ο Engels, ‘ο γέρο Σπινόζα ήταν σωστός’.” (Plekhanov, Selected Philosophical Works, Vol. 2, p. 33. Οι Marx και Engels είχαν ήδη σχολιάσει τη σημασία της έννοιας της υποστασης του Spinoza στην Αγία Οικογένεια.“Στον Hegel υπάρχουν τρία στοιχεία: Η Υπόσταση του Spinoza, η ΑυτοΣυνείδηση του Fichte και η αναγκαία και αντιφατική ενότητα των δύο του Hegel, το Απόλυτο Πνεύμα.” -18- Marx, The Holy Family 

Το σημείο εκκίνησης του Ilyenkov ήταν η σπινοζική έννοια της υπόστασης. Ο Spinoza ξεκινάει την Ηθική με τους ορισμούς του, αρχίζοντας από το “αυταίτιο” ή causa sui. Ο ορισμός 3 λέει: “Με τον όρο υπόσταση, εννοώ αυτό που είναι στον εαυτό του και συλλαμβάνεται μέσω του εαυτού του: δηλαδή αυτό που το εννόημά του δεν χρειάζεται το εννόημα ενός άλλου πράγματος από το οποίο να πρέπει να σχηματιστεί” (σημ.: ο ορισμός  3 όπως έχει μεταφραστεί από τον Ευάγγελο Βανταράκη: Σπινόζα, Ηθική, Εκκρεμές 2009)

Στη Διαλεκτική Λογική, ο Ilyenkov έγραψε: “Με ένα απλό γύρισμα της σκέψης, ο Spinoza έκοψε τον γόρδιο δεσμό του ‘ψυχοσωματικού προβλήματος’.” ^σ.5 Evald Ilyenkov, Dialectical Logic Progress Publishers 1977

Σημείωσε επίσης στο μνημειώδες βιβλίο του Η διαλεκτική του Αφηρημένου και του Συγκεκριμένου στο Κεφάλαιο του Μαρξ ότι “ Η σύλληψη του Spinoza για τη φύση και τη μορφική σύνθεση συγκεκριμένα καθολικών εννοιών… βρίθει εξαιρετικών προσδοκιών διαλεκτικής. Για παράδειγμα, η έννοια της “υπόστασης”, ένα τυπικό και θεμελιώδες παράδειγμα μιας τέτοιας έννοιας, αντιμετωπίζεται ξεκάθαρα ως μια ενότητα αμοιβαία αποκλειόμενων και ταυτοχρόνως αμοιβαία προϋποτιθέμενων ορισμών.”

Ο Ilyenkov ανέλαβε την πρόκληση “που κληροδοτήθηκε σε μας από τον Lenin, της δημιουργίας μιας Λογικής (με κεφαλαίο “Λ”) δηλαδή μιας συστηματικά αναπτυγμένης έκθεσης της διαλεκτικής νοούμενης ως λογικής και θεωρίας της γνώσης του μοντέρνου υλισμού”. Ο προβληματισμός του ότι αυτό “έχει γίνει ιδιαίτερα έντονο σήμερα” ^σ.6ο.π είναι σημαντικός όπως θα δείξουμε στην επόμενη ενότητα.

Στα βιβλία που επισημαίνονται πιο πάνω, ο Ilyenkov ξεκίνησε να βάζει φιλοσοφική σάρκα και οστά σε εκείνες τις ιδέες των οποίων ο Lenin είχε δώσει το περίγραμμα στο Για την Λογική του Χέγκελ (Φιλοσοφικές Σημειώσεις), όταν ήταν εξόριστος από την τσαρική Ρωσία. Σε εκείνες τις σημειώσεις, ο Lenin επικεντρώθηκε ειδικά στην ίδια τη διαλεκτική, ακολουθώντας τον Μαρξ στο αναποδογύρισμα των εννοιών του Hegel στην υλιστική τους βάση.

Ο Lenin επισημαίνει πως η σπινοζική έννοια της υπόστασης, η οποία ξεκινά με το “αυταίτιο” ή causa sui, ήταν “πολύ προχωρημένη” ^σ.7ο.π. σελ.167 . Η ίδια η Επιστήμη της Λογικής του Hegel αρχίζει με το απόλυτα σπινοζικό ανάπτυγμα: “Μπορεί να είναι μόνο η φύση του περιεχομένου που αναδεύεται στην επιστημονική γνωστική διαδικασία”

Το Είναι αποτελεί το σημείο εκκίνησης της  γνωσιακής περιπέτειας που αναπτύχθηκε από τον Lenin στα δικά του “στοιχεία διαλεκτικής”. Όπως ο Σπινόζα, ο Lenin βλέπει το Είναι και τη σύλληψη της φύσης ως ένα “όλον”. Ο Lenin προσυπογράφει την ανευ όρων συμφωνία του Ηegel με την πρόταση του Spinoza πως “κάθε καθορισμός είναι μια άρνηση”. ^σ.8Ο Vesa Oittinen έχει ερευνήσει τις μεταστροφές της προσέγγισης του Hegel στον Spinoza στο: Spinozistische Dialektik, Spinoza – ein Dialektiker wider Hegel, Peter Lang 1993 

Ξετυλίγοντας την διαλεκτική καρδιά της έννοιας της υπόστασης του Spinoza, την οποία είδε ως “τη βασική ιδεά του σπινοζισμού” ^σ.9Evald Ilyenkov, Notes for the Spinoza lecture (“The History of Dialectics”) written in 1965. From The Drama of Soviet Philosophy, 1996. Russian Academy of Sciences, Institute of Philosophy. Ed. A G Novohat’ko. Η αγγλική μετάφραση δεν έχει εκδοθεί. , ο Ilyenkov εξηγεί πως η ταυτότητα της Νόησης και του Είναι αποτελεί ένα αντιθετικό όλον, που περιέχει αντίθετα σε κίνηση -μετάβαση και τη δυνατότητα, και κυρίως, την πράξη του μετασχηματισμού. Η έννοια της ταυτότητας από μόνη της έχει τη δική της εσωτερική κίνηση: “…για τη διαλεκτική γενικά (συμπεριλαμβανομένης της χεγκελιανής διαλεκτικής) η ταυτότητα είναι αναμφίβολα όχι κάποιο μεταφυσικό “ένα και το αυτό”. Είναι πάντα μια ταυτότητα σε διαφορά [τα πλάγια γράμματα της συγγραφέως CL], μια ταυτότητα αντιθέτων.” ^σ.10Evald Ilyenkov, The Question of the Identity of Thought and Being in Pre-Marxist Philosophy, Russian Studies in Philosophy, Vol. 36, No 1, Summer 1997, from the Russian text, Nauka 1964

Στην επεξεργασία του “της αντικειμενικής αλήθειας των καθολικών εννοιών” στην Διαλεκτική του Αφηρημένου και του Συγκεκριμένου στο Κεφάλαιο του Μαρξ ^σ.11Evald Ilyenkov, The Dialectics of the Abstract and the Concrete in Marx’s Capital, Progress 1982. Η ρώσικη έκδοση κυκλοφόρησε το 1960, αλλά η αγγλόφωνη έκδοση εμφανίστηκε μόλις το 1982 , που γράφτηκε κάποια χρόνια πριν τη Διαλεκτική Λογική, ο Ilyenkov καταδεικνύει τα δυνατά και αδύναμα σημεία του Spinoza. Αλλά, όπως ο Engels, τα βλέπει ως ελαττώματα  “όλου του παλιού υλισμού”. Ο Ilyenkov προωθεί τη διαλεκτική σύλληψη του “όλου και του μέρους”  δίνοντας έμφαση στη σημασία του “να σκεφτόμαστε συγκεκριμένα, να εκφράζουμε μέσα από αφαιρέσεις την συγκεκριμένη και ειδική φύση των πραγμάτων παρά την απλή ομοιότητα, κάτι που διαφορετικά πράγματα απλά έχουν κοινό”.

Πράγματι, ο Ilyenkov πάλι αντλεί δύναμη από τον Spinoza στην αντι-εμπειριστική/θετικιστική περιγραφή του τόσο της αιτιότητας όσο και της σχέσης όλον/μέρος. Στις Σημειώσεις για τη Διαλεξη για τον Σπινοζα ^σ.12Evald Ilyenkov, Notes for the Spinoza Lecture , λέει στο σημείο 26 πως

“…η λογική της σκέψης του Spinoza είναι η Λογική του καθορισμού (ορισμού) των ΜΕΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΟΛΟΝ.”

Το “όλον” του Ilyenkov δεν είναι απλά μια “σύνθεση των μερών, στοιχεία σε κάποιο είδος συστήματος”. Αντιθέτως, (σημείο 29)

“το Όλον προτείνεται ως ΔΟΣΜΕΝΟ, και η έρευνα διεξάγεται ως ΑΝΑΛΥΣΗ -το οποίο σημαίνει ως διαδικασία συσχέτισης εκείνων των ΄μερών΄ τα οποία το δοσμένο όλον φέρνει στο είναι, ώστε να διασφαλίσει τη διατήρηση και παραγωγή του εαυτού του.”

Πιο κάτω, (σημείο 38), ο Ilyenkov προχωρά ώστε να υπογραμμίσει την κατηγορία της υπόστασης ως “τη θεμελιώδη βάση της διαλεκτικής, ως τη λογική και θεωρία της γνώσης”.

Στη Λενινιστική Διαλεκτική και Μεταφυσική του Θετικισμού ^σ.13Evald Ilyenkov, Leninist Dialectics and the Metaphysics of Positivism, New Park Publications 1982 σελ 31 αναφέρεται στην άποψη του Spinoza ότι η σκέψη είναι μια”εγγενής δυνατότητα, χαρακτηριστική όχι σε όλα τα σώματα, αλλά μόνο στα σκεπτόμενα υλικά σώματα”. Επίσης, όπως στον Spinoza, ο κόσμος είναι δυνατόν να αποτελέσει αντικείμενο γνώσης και τα μυαλά μας είναι επαρκή γι΄ αυτό (σημ. για να τον γνωρίσουν). Και στην Διαλεκτική Λογική, στο κεφάλαιο Η Νόηση ως χαρακτηριστικό της Υπόστασης, o Ilyenkov επιμένει:

“Είναι στον άνθρωπο που η Φύση πραγματικά παρουσιάζει, με έναν αυταπόδεικτο τρόπο, αυτή την κατεξοχήν δραστηριότητα που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε “σκέψη”. Στον άνθρωπο, στη μορφή του ανθρώπου, στο άτομό του, η ίδια η Φύση σκέπτεται, και καθόλου κάποια ειδική ουσία, πηγή, ή αρχή που έχει ενσταλαχθεί έξωθεν. Στον άνθρωπο, με αυτόν τον τρόπο, η Φύση σκέφτεται τον εαυτό της, αποκτά συνείδηση του εαυτού της, αισθάνεται τον εαυτό της, επιδρά στον εαυτό της. Και o “λογισμός”, η “συνείδηση”, η “ιδέα”, η “βούληση” και όλες οι άλλες ειδικές ενέργειες που ο Descartes περιέγραψε ως τρόπους της νόησης είναι απλά διαφορετικοί τρόποι αποκάλυψης μιας ιδιοκτησίας αναπαλλοτρίωτης από τη Φύση ως όλον, ένα από τα δικά της χαρακτηριστικά.

Ο Ilyenkov στράφηκε στον Spinoza για μια φιλοσοφία που προσέφερε μια ασπίδα ενάντια στη μηχανιστική θέαση της ανθρώπινης και κοινωνικής ανάπτυξης που χαρακτήριζε τον σοβιετικό (καθώς και τον δυτικό) επιστημονισμό. Ταυτόχρονα, συνέδεσε τη θεωρία της υπόστασης του Σπινόζα και το πολιτικό μήνυμα χειραφέτησης με σκοπό να δημιουργήσει τη φιλοσοφική βάση για μια διαλεκτική σύλληψη της ανθρώπινης ανάπτυξης μέσα στη φύση και την κοινωνία. Είδε τον ρόλο της Ιστορίας της Διαλεκτικής (στην οποία συνεισέφερε) ως εξής:

“σκεπτόμενης το μέρος” με την πιο ακριβή και θετική σημασία αυτής της λέξης. Έτσι, η Ιστορία της Διαλεκτικής θα αποδειχθεί ότι είναι ένα πλήγμα ενάντια στη νεοθετικιστική εκδοχή της «επιστημονικής σκέψης», ως κύριας αντιδιαλεκτικής δύναμη του 20ού αιώνα” ^σ.14Ilyenkov, Notes for the Spinoza lecture

Το πολιτικό υπόβαθρο της στροφής του Ilyenkov στον Spinoza

Η κρυφή ομιλία του Khruschev με την οποία αποκήρυττε τον Stalin στο 20ο συνέδριο του Κόμματος το 1956, και η αναζωπύρωση των αντιαποικιακών και ταξικών αγώνων σε δύση και ανατολή, βρήκαν την αντανάκλαση τους στην απόρριψη του σταλινικού δόγματος στη φιλοσοφία.

Όπως θυμάται ο Sergei Mareyev: ^σ.15Sergei Mareyev: A Philosopher under Suspicion, Journal of Moscow State University, Volume 7, No. 1 1990. Αγγλική Μετάφραση – Socialist Future Vol. 5 No 1 Summer 1996

“Κάποια στιγμή στα μέσα του ‘50 ο Ilyenkov και ένας ακόμη απελπισμένος πρωτοπόρος, ο Valentin Korovikov, παρουσίασαν ιδέες που έμοιαζαν σε αυτούς απλές και καθαρές: δεν υπάρχει ούτε “διαλεκτικός υλισμός” ούτε “ιστορικός υλισμός”, αλλά αντί αυτών μια υλιστική διαλεκτική και μία υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Εκείνη την εποχή ένας τέτοιος λόγος ισοδυναμούσε με αυτοκτονία.”

Η άνοδος του θετικισμού ως ενός σημαντικού φιλοσοφικού ρεύματος, όπως η δογματοποίηση της διαλεκτικής, δεν ήταν ένα αποκλειστικά σοβιετικό φαινόμενο. Όπως ο ίδιος ο σταλινισμός, ήταν ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο οι αστικές ιδεολογίες γίνονταν αντιληπτές υπό τις συνθήκες ενός γραφειoκρατικοποιημένου κράτους εργατών που, κατά την διάρκεια της δεκαετίας του ‘60, έμενε σταθερά πίσω από την Δύση.

Στην φιλοσοφία υπήρχε ακόμη ένα “κενό”, καθώς η υλιστική διαλεκτική όπως είχε αναπτυχθεί από τον Lenin, είχε μετατραπεί σε ένα αντιδραστικό δόγμα, το “Diamat” (Διαλεκτικός Υλισμός). Ακόμη και η λέξη διαλεκτική συνδέθηκε με τα εγκλήματα του σταλινισμού τα οποία μετά το 20ο συνέδριο έγιναν ευρέως γνωστά. Ως εκ τούτου αντιμετωπιζόταν ως μία μη βιώσιμη φιλοσοφία ή μεθοδολογία για τον σκοπό της κοινωνικής απελευθέρωσης.

Η ακόλουθη αναζήτηση για έναν “ανθρωπιστικό” μαρξισμό πήρε μία σειρά από μορφές. Στην ηπειρωτική Ευρώπη παρατηρήθηκε η αύξηση της δημοφιλίας φιλοσόφων όπως οι Jean Paul Sartre, Albert Camus, Simon de Beauvoir, Maurice Merleau-Ponty, και Louis Althusser. Ακολούθησαν και άλλες τάσεις και κινήματα, τα οποία προχώρησαν την κριτική τους σε αυτό που αργότερα έγινε γνωστό ως “Μοντερνισμός”.

Στην εργασία του που εστάλη στο συνέδριο “Marx και Δυτικός Κόσμος”, το οποίο διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο Notre Dame της Indiana στις ΗΠΑ το 1996, και στο οποίο δεν μπόρεσε να παραβρεθεί, ο Ilyenkov σημείωνε τις προσπάθειες να “εξανθρωπιστεί” ο μαρξισμός:

“Είναι αδιαμφισβήτητο ότι στην μαρξιστική θεωρητική παραγωγή των τελευταίων δέκα χρόνων, μπορούμε να παρατηρήσουμε ένα αυξημένο ενδιαφέρον για τα  προβλήματα της προσωπικότητας και της ατομικότητας, για το πρόβλημα ενός ανθρώπινου όντος ως υποκειμένου της ιστορικής διαδικασίας,  για το πρόβλημα της “πραγμοποίησης” και της “απο-πραγμοποίησης”, και γενικά για μία ολόκληρη σειρά από ερωτήματα συνδεδεμένα με τον έναν ή τον άλλον τρόπο με την ανάλυση της ανθρώπινης δραστηριότητας και των συνθηκών αυτής. Αυτό το τελευταίο περιλαμβάνει το πρόβλημα της “αποξένωσης” και της επανάκτησης του αποξενωμένου πλούτου κοκ”. ^σ.16Evald Ilyenkov, From the Marxist-Leninist Point of View, Marx and the Western World (ed N. Lobkowicz), University of Notre Dame Press 1967

Το άρθρο του Ilyenkov επιχειρεί ελαφρά συγκαλυμμένες επιθέσεις στην επίσημη ορθοδοξία, ότι ο σοσιαλισμός είχε επιτευχθεί στην Σοβιετική Ένωση. Αρνούνταν να ταυτίσει τον σοσιαλισμό με την κρατική ιδιοκτησία, όπως έχει επισημάνει η Vesa Oittinen. ^σ.17Vesa Oittinen, Introduction Επέμενε ότι η “κοινωνική ιδιοκτησία” που εγκαθιδρύθηκε με την επανάσταση ήταν μόνο ένα πρώτο βήμα. Υπήρχε ακόμη “το γιγάντιο έργο της δημιουργίας μίας κοινωνίας χωρίς κυβέρνηση, χωρίς νόμισμα και χωρίς εξωτερικούς μεσολαβητές των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων”, όπως έγραφε.

Έτσι, σε μια κρίσιμη στιγμή για το πρόβλημα της ανάπτυξης της Σοβιετικής Ένωσης, που ενθαρρύνθηκε από τις δυνατότητες που άνοιγε η χρουτσοφική “απόψυξη”, ο Ilyenkov επιχείρησε να ανανεώσει την σοβιετική φιλοσοφία. Παρόλ΄αυτά, το ιδεολογικό και ιστορικό εμπόδιο του μηχανιστικού, ντετερμινιστικού Diamat (Διαλεκτικού Υλισμού) αποδείχθηκε σημαντικό και είχε ιστορικές συνέπειες μέσα και έξω από την Σοβιετική Ένωση.

Η δογματοποίηση της φιλοσοφίας είχε επιβάλει την ντετερμινιστική οπτική ότι ο σοσιαλισμός είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της ταξικής πάλης ή ότι ο “ήδη υπαρκτός σοσιαλισμός” είχε επιτευχθεί στην Σοβιετική Ένωση και αλλού. Η προφανής μη πραγματικότητα αυτής της προσέγγισης που αναδείχθηκε από την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης εμπόδισε μία ευρύτερη κατανόηση της δημιουργικής, μονιστικής μορφής της διαλεκτικής του Ilyenkov και άλλων.

Η “Παραγωγή του Υποκείμενου” και η άνοδος του μετα-δομισμού.

Οι “αντι-γνωσιολόγοι” που αντιπαρατέθηκαν στον Ilyenkov βρήκαν τους ομολόγους τους στους κύκλους του Δυτικού Μαρξισμού. Επιτέθηκαν σε εκείνους που επεδίωκαν να αναπτύξουν τη διαλεκτική. Η θεωρία αντιμετωπιζόταν ως προκύπτουσα απλά από την “πράξη” ή την ίδια τη δραστηριότητα, βασισμένη στην απαράλλακτη και άκαμπτη προπαγανδιστική σύλληψη του “προγράμματος”. Αυτό φυσικά υποβοηθούσε και υποκινούσε ο διαχωρισμός του ιστορικού από τον διαλεκτικό υλισμό.

Η επιστημολογική διάσταση που τόσο απασχόλησε  τους Lenin και Ilyenkov, ο οποίος  μάλιστα ανέπτυξε μία νέα της πλευρά, αγνοήθηκε ή χάθηκε από τους περισσότερους μαρξιστές, ανατολικούς και δυτικούς, σίγουρα μέχρι την δεκαετία του 1980. Μόνο μικρές γκρούπες μαρξιστών δούλευαν σε αυτήν τη πλευρά της φιλοσοφίας. O Gerry Healy έκανε πρωτοποριακή δουλειά ως προς το “μονοπάτι της γνώσης”, αντλώντας από τα έργα των Lenin και Ilyenkov, μέσα στο επαναστατικό κίνημα στην Βρετανία από το μέσα του ‘70 μέχρι τον θάνατο του το 1989, αλλά βρήκε σημαντική αντίσταση. ^σ.18Corinna Lotz and Paul Feldman, Gerry Healy, A Revolutionary Life, Lupus Books 1994

Η θεωρία της “πράξης”^σ.19John Hoffman, The theory of Praxis, Lawrence and Wishart 1975 , τόσο διαδεδομένη σε μαρξιστικούς και αριστερούς κύκλους, έγινε υποκατάστατο της μελέτης της αντιφατικής ανάπτυξης του καπιταλισμού παγκοσμίως. Το δόγμα του Diamat πήγαινε χεράκι-χεράκι με τα σταλινικά κόμματα τα οποία γίνονταν υπηρέτες των κατεστημένων πολιτικών, σχηματίζοντας συμμαχίες και συνασπισμούς με καπιταλιστικά κόμματα.

Η απουσία ενός αναπτυγμένου μαρξισμού δημιούργησε ένα αυξανόμενα ευρύ πεδίο για να εξαπλωθούν οι μεταδομιστικές θεωρίες και να μεταμορφωθούν σε μεταμοντέρνες ιδεολογίες. Παρόλο που ο όρος μεταμοντερνισμός είναι διαβόητα ασαφής και πολυποίκιλος  – περισσότερο μία “συνθήκη” παρά μία φιλοσοφία- η απόρριψη αυτού που θεωρείται ως εγελιανός “ιστορικισμός” ή τελεολογικός ντετερμινισμός τελείωσε με τον συγκερασμό της υλιστικής διαλεκτικής με το σταλινικό δόγμα.

Οι τελευταίες δεκαετίες της παγκοσμιοποίησης έχουν χαρακτηριστεί από μία “υπερ-παραγωγή” της υποκειμενικής πλευράς της ζωής. Η ύλη και η αντιφατική πηγή εικόνων θάφτηκαν κάτω από αμέτρητα στρώματα ιδεολογικής διαμεσολάβησης και χειραγώγησης από την αγορά. Από εκεί προκύπτει και η επιτυχία της μεταδομιστικής οπτικής η οποία επιδιώκει να διαμεσολαβήσει και να αποδομήσει την πολυπλοκότητα του σύγχρονου κόσμου.

Η στροφή στον Spinoza -από τον Negri και πολλούς άλλους διανοητές- τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι μέρος μιας  προσπάθειας να συγκροτηθεί μια θεωρία – και να υπάρξει αναμέτρηση-  με αυτό το νέο όλον. Μέσω της επιχειρησιακής παγκοσμιοποίησης, ένας νέος διεθνής καταμερισμός εργασίας αναδύθηκε, καθώς το κεφάλαιο μετακινήθηκε στις παράκτιες χώρες του Ειρηνικού, την Ινδία, τη Νότια Αμερική και με τον καιρό βαθιά μέσα στην ηπειρωτική Κίνα, το “εργαστήρι του κόσμου”. ^σ.20Paul Feldman and Corinna Lotz, A World to Win, (Chapter The Global Corporate Web; DeAlienation, Regime change and power) Lupus Books 2004 -19- 

Με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, όπως έχει επισημάνει ο Mateusz Janik, οι οξείς ιδεολογικές διαμάχες που προέκυψαν γύρω από το “τέλος της ιστορίας” οδήγησαν στην αναζήτηση μίας νέας λογικής για την πολιτική δράση:

“Η κρίση του νεωτερικού νοητικού πλαισίου”, σημειώνει, “μπορεί να αναζητηθεί σε διαφορετικές περιοχές συμπεριλαμβανομένης της ανάλυσης του παγκόσμιου συστήματος” και [εκεί υπάρχει η ανάγκη για] μία διάγνωση της αυξανόμενης ανεπάρκειας της πολιτικής εκπροσώπησης και ενός νέου τρόπου σκέψης για το παγκόσμιο πολιτικό σώμα- τους δρώντες του και τις μορφές πρακτικής που πηγάζουν από αυτό. Αυτό φέρνει τη μεταφυσική του Spinoza στη φιλοσοφική ατζέντα. Η έννοια της εμμένειας έγινε σημαντική λόγω του γεγονότος ότι χωρικά o καπιταλισμός έχει φτάσει στα όρια του μέσα σε μία παγκόσμια γεωκουλτούρα.” ^σ.21Mateusz Janik, Thinking the Future: Spinoza’s Political Ontology Today, 2009 

Ο διογκούμενος χρηματοπιστωτικός τομέας και η υπερπαραγωγή του κεφαλαίου υπό την μορφή αμέτρητων εμπορευμάτων και εργαλείων που δομούν διαφορετικά είδη χρέους και πίστωσης , υπερσκιάζουν την διαρκώς μειούμενη οικονομική βάση της παραγωγής αγαθών. Η κυρίαρχη αφήγηση ήθελε τον βιομηχανικό καπιταλισμό στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ να αντικαθίσταται από την οικονομία της γνώσης, η οποία φαινόταν να κάνει την εργασιακή θεωρία της αξίας (και την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους) να μοιάζει παρωχημένη.

Από την δεκαετία του ‘90, η μεταδομιστική αντίληψη , η οποία ευνοεί την υποκειμενική πλευρά και/ή βλέπει το κοινωνικό είναι ως ένα μη-αντιφατικό όλον, έχει παρέμβει δυναμικά στην συζήτηση με την 24/7 διαρκή, μεταδιδόμενη μέσω social media, εικονοκρατούμενη εμπειρία του κόσμου του επιχειρηματικού κεφαλαίου. Επεισοδιακές αναλαμπές αντίστασης και εναντίωσης – όπως η “μάχη του Σιάτλ” το 1999- μπορούν να εξηγήσουν την απροσδόκητη επιτυχία του βιβλίου των Hardt και Negri, Αυτοκρατορία, που εκδόθηκε το 2000.

Το πλήθος- μία σπινοζική έννοια που υιοθετήθηκε και προσαρμόστηκε από τους Negri και Hardt- ως η υπαρκτή έκφραση της νέας σχέσης όλου – μέρους που διαμορφώθηκε από την παγκοσμιοποίηση, ξαφνικά εμφανίστηκε στα πραγματικά κοινωνικά και πολιτικά κινήματα.

Ο Negri και οι επικριτές του.

Αρκετοί θεωρητικοί έχουν καταδείξει τα όρια του μεταδομισμού και έχουν διαφωνήσει με την προσέγγιση του Spinoza από τον Negri. Πολλές από αυτές τις κριτικές κάνουν σημαντικές παρατηρήσεις – και σε πολλές περιπτώσεις επιχειρούν να αναπτύξουν μία σπινοζική πολιτική οντολογία του σήμερα. Αλλά στο σύνολο τους αποφεύγουν- ή δεν εξετάζουν αρκετά βαθιά- τις θεμελιώδεις φιλοσοφικές προτάσεις και υποθέσεις που ενέχονται στο εγχείρημα των Hardt – Negri. Θα μπορούσε να ονομάζεται – για να παραφράσουμε τον Marx- το κρυφό οίκημα της διαλεκτικής αντίφασης.

Σε μεγάλο βαθμό, δεν έχουν γνώση ή δεν έχουν υπολογίσει τη συνεισφορά του Ilyenkov και άλλων προσοβιετικών και σοβιετικών διανοητών στην ανάπτυξη της δυνατότητας της διαλεκτικής και των αντιφάσεων που συναντάμε στον Spinoza προς ένα μετασχηματιστικό, πολιτικό επίπεδο. Αυτή η έλλειψη αποδυναμώνει την δυνατότητα τους να αντικρούσουν τον Negri και ως εκ τούτου κάνει εμφατική την ανάγκη για μία περαιτέρω ανάπτυξη της υλιστικής διαλεκτικής.

Μέσα από τη δουλειά του πάνω στο Κεφάλαιο του Marx και τη διαλεκτική λογική, ο Ilyenkov επιχείρησε να ανοίξει την εγγενώς διαλεκτική πρόταση του Spinoza, ότι κάθε καθορισμός συνιστά μια άρνηση, μία διαφορά μεταξύ του Είναι και της  (αφηρημένης) σκέψης). Για τον Ilyenkov, ο Spinoza σκιαγράφησε πρώτος μία πιθανή διαλεκτική της φύσης αλλά και της ανθρώπινης σκέψης. Αυτή η προοπτική ήταν αδιαχώριστη από την ανάλυση για τις διαφορετικές, αντιφατικές πλευρές της ανθρώπινης ύπαρξης, εμπειρίας και συμπεριφοράς, την έννοια της αλήθειας και του λάθους, την απόκτηση της πραγματικής γνώση και το πως μια ηθική ζωή μπορεί να επιτευχθεί.

Το να αντιμετωπίσουμε την αντιδιαλεκτική (σημ. μτφ: σκέψη/λογική) του Negri, συμπεριλαμβανομένου του τρόπου με τον οποίο εισχωρεί από την πίσω πόρτα στο πανοραμικό του όραμα για την Αυτοκρατορία, είναι το κλειδί για να προχωρήσουμε εκείνο το μέρος του έργου του και της συνεισφοράς άλλων μεταδομιστών, που αναγνωρίζει και εξερευνά τον αλλαγμένο και σε αδιάλειπτη κίνηση κόσμο του καπιταλισμού του 21ου αιώνα. Υπάρχει ένα σύνολο περιοχών στις οποίες οι Negri και  Hardt μοιάζουν να έχουν δεχτεί κριτική  λιγότερο απ’ ότι θα έπρεπε:

Η εξίσωση της νεωτερικότητας με τον καπιταλισμό από την πλευρά τους, που θεωρούνται τα δύο ως σύγχρονα, μονοδιάστατα, μη αντιφατικά και μονοσθενή (22)φαινόμενα. Ο Negri τοποθετεί τον Spinoza σε ένα είδος τελευταίας ανάπτυξης της προνεωτερικής (και ως εκ τούτου προκαπιταλιτικής) σκέψης, με την οποία μόνο οι ρομαντικοί μπόρεσαν να αναμετρηθούν.  Μετά τον Spinoza υπήρξε ένας κατακλυσμός: στους τρεις αιώνες που ακολούθησαν τον Spinoza, η φιλοσοφική σκέψη δεν είναι “παρά η μίζερη μεταγραφή της συνεχώς ανανεούμενης ανθρωπινής εκμετάλλευσης, μίας δυστυχίας συνεχώς επιβαλόμενης … Τι συναισθήματα αηδίας και βαρεμάρας νιώθουμε μπροστά σε αυτό το απαράλλακτο πλαίσιο, μπροστά σε αυτήν την επανάληψη της αστικής ιδεολογίας ενάντια στην επαναστατική σοφία …” ^σ.22Antonio Negri, Subversive Spinoza (un)contemporary variations, Manchester University Press, Angelaki Humanities 2004 page 2 
Η άποψη ότι η αντικειμενική διαλεκτική του Hegel δεν ήταν παρά η ιδεολογία της ανερχόμενης μπουρζουαζίας.

Η απουσία διάκρισης μεταξύ Είναι και Σκέψης, τόσο στο άτομο όσο και στην κοινωνία  (σε αντίθεση με τη θέση του Ilyenkov για το Ιδεατό και τον μετασχηματισμό του ιδεατού σε πραγματικό), κι επομένως η απουσία δυνατότητας  μετασχηματισμού του ενός στο άλλο. Δεν υπάρχει διαφορά, δεν υπάρχει διαμεσολάβηση και δεν υπάρχει αντίφαση. ^σ.23Στο δεύτερο μέρος της Ηθικής, “ Πέρι της Φύσης και της Προέλευσης του Πνεύματος”, υπάρχει μία καθαρά διαλεκτική ματιά στο τρόπο που οι ιδέες στο μυαλό σχηματίζονται ως ιδέες των “όντως υπαρχόντων” σωμάτων (Πρόταση 10 και 13).

Ο Negri ένθερμα αμφισβητεί την πρόταση του Spinoza ότι κάθε καθορισμός είναι άρνηση η οποία ξεχωρίζει το Είναι από την (αφηρημένη) Σκέψη.

Η απουσία ενός εξωτερικού μέρους, ενός εξωτερικού κόσμου- μίας  διαλεκτικής της φύσης. Υπάρχει μόνο Αυτοκρατορία με το πλήθος εντός της.

Ολόκληρη η εννοιολογική σύλληψη της διαλεκτικής αντίφασης απορρίπτεται. Αντικαθίσταται από στρογγυλεμένους “ανταγωνισμούς” και την ανακουφιστική έννοια της εμμένειας.

Υπάρχει μόνο το Είναι. Το Γίγνεσθαι είναι τελείως επικαθορισμένο και καταστρεπτικό.

Η ιδέα ότι υπάρχει μία διαφορά (όπως και μία ενότητα) ανάμεσα στη μορφή και στην υπόσταση απορρίπτεται.
Παγωμένη υπόσταση και παγωμένος χρόνος.

Στον Negri μαζί με την απόρριψη της αντίφασης ως μία πραγματικής και λογικής  έννοιας υπάρχει η αδυναμία ενός διαλεκτικού καθορισμού. Η Αυτοκρατορία είναι ένα ενιαίο όλον. Σε αντίθεση με την μαρξική σύλληψη, ότι οι εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού οδηγούν σε συστημικές κρίσεις, οι οποίες δυνητικά μπορούν να παράξουν επαναστατικό μετασχηματισμό, έχουμε την εξέλιξη αφ’ εαυτού του πλήθος σε μία αγαθή μορφή Αυτοκρατορίας.
Ενώ ο Spinoza ξεκάθαρα διακρίνει ανάμεσα σε πνεύμα και σώμα ^σ.24Ο Σπινόζα δηλώνει (Πρόταση 10) ότι “Στην ουσία του ανθρώπου δεν ανήκει το είναι της υπόστασης, ήτοι η υπόσταση δεν συνιστά τη μορφή του ανθρώπου.” Και ακόμη: “Το αντικείμενο της συνιστώσας το ανθρώπινο Πνεύ­μα ιδέας είναι το Σώμα, ήτοι ένας συγκεκριμένος εν ενεργεία υπάρχων τρόπος της Έκτασης, και τίποτε άλλο.” (Πρόταση 13). Με αυτό το τρόπο ο Spinoza κάνει μία ξεκάθαρη διάκριση ανάμεσα σε “εσωτερικό” και εξωτερικό”, ανάμεσα στο Είναι του πνεύματος  και των πραγμάτων, των αντικειμένων, των σωμάτων έξω από το πνεύμα. Υπάρχει, για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Hegel, “ένα περιεχόμενο που αναδεύεται” στην γνώση., η οντολογία των Negri  και Hardt δίνει έμφαση μόνο σε μία συγχώνευση/ ενοποίηση του ανθρώπινου σώματος και του πνεύματος/σκέψης ως μίας μοναδικής μη αντιφατικής υπόστασης. Στο Labour of Dionysus: A critique of the state form (Η Εργασία του Διόνυσου: Μια κριτική της μορφής του κράτους), γράφουν: “Η οντολογία δεν είναι μία θεωρία θεμελίωσης. Είναι μία θεωρία αναφορικά με την κατάδυσή μας στο είναι και την διαρκή ανακατασκευή του είναι”. ^σ.25Negri and Hardt, Labour of Dionysus: A critique of the state form, University of Minneapolis, 1994

Ο Jason Read, ένας εύστοχος και ενθουσιώδης υπερασπιστής του μεταδομιστικού ριζοσπαστισμού, δείχνει στον όρο “βιοπολιτική παραγωγή” η οποία τονίζει την “σπινοζική” έννοια του Είναι των Negri και Hardt ^σ.26Jason Read, The Hidden Abode of Biopolitical Production: Empire and the Ontology of Production, Rethinking Marxism: Vol.13, No.4 (Fall/Winter 2001) . Λέει πως το πρωταρχικό σημείο αναφοράς για την οντολογική τους υπόθεση είναι η Ηθική του Spinoza. Και, η έννοια ενός ενοποιημένου κόσμου στον οποίο το βιολογικό συνδέεται με το πολιτικό είναι φυσικά σπινοζική, αν και ιδωμένη μέσα από φουκωικούς φακούς.

Ο Read σημειώνει ότι οι Hardt και Negri απορρίπτουν την αντίθεση μεταξύ μορφής και ουσίας. “Η βιοπολιτική παραγωγή μας αναγκάζει να αντιμετωπίσουμε το πλήθος που καραδοκεί πίσω από κάθε κυριαρχία…”. Με άλλα λόγια, η αυθόρμητη κίνηση του πλήθους θα αποκαλύψει από μόνη της το τρόπο με τον οποίο ο κόσμος μπορεί να γίνει διαφορετικός. Ως εκ τούτου δεν υπάρχει ανάγκη ενός συνειδητού σώματος ή συλλογικότητας το οποίο να μπορεί να αναπτύσσει στρατηγικές και να αναπτύσσει θεωρίες για τη συλλογική δράση. Η αντίσταση είναι τα πάντα. Στην τελική, είναι η οπτική του παθητικού θεατή  της σκληρής δουλειάς του πλήθους, η οποία πρέπει απλά να τα πηγαίνει καλά με αυτό.

Στο Savage Anomaly ^σ.27Antonio Negri, The Savage Anomaly, University of Minnesota 1991 page 213 ο Negri ισχυρίστηκε πως “η διαλεκτική δεν έχει θέση στον Spinoza”. Στο πιο πρόσφατο του βιβλίο  Subversive Spinoza ^σ.28Antonio Negri, Subversive Spinoza (un)contemporary variations, Manchester University Press, Angelaki Humanities 2004 εμφανίζεται να έχει έναν μανιασμένο φόβο για την έννοια του “γίγνεσθαι” (το οποίο “καταπίνει” το είναι) και ισχυρίζεται ότι αυτή είναι “η συγχρονικότητα του Spinoza”. Ο Negri ανυψώνει το Είναι σε ένα απόλυτο καθολικό με αινιγματικές συνδηλώσεις όπως: “Το γίγνεσθαι επιδιώκει να εκμηδενίσει την επανάσταση”. Το Είναι καθίσταται έτσι μία μεταφυσική ολότητα, ένα οχυρό προς υπεράσπιση με κάθε κόστος. Ως αποτέλεσμα, το πλήθος επωμίζεται το δυσάρεστο καθήκον του να μην φέρει τίποτα στο είναι, καθώς  αυτό μπορεί να περιλαμβάνει το τρομερό “γίγνεσθαι”.

Η απεικόνιση ενός Είναι το οποίο είναι σε διαρκή κίνηση και ανακατασκευή μοιάζει ελκυστική όσον αφορά μία ταχέως μεταβλητή πραγματικότητα, η οποία είναι η πηγή της σκέψης/κοινωνικής συνείδησης. Αλλά εδώ ακριβώς βρίσκεται επίσης ο περιορισμός της οπτικής των Hardt- Negri και η απομάκρυνσή τους από τον Spinoza.

Η εχθρότητα του Negri απέναντι στην διαλεκτική αντίφαση και μαζί με αυτήν -στην μετάβαση, τη μεσολάβηση, τον επικαθορισμό και μετασχηματισμό- αναδεικνύει το σύνολο της προσέγγισης του. Δεν είναι μόνο, όπως λέει ο Sean Grattan, ^σ.29Sean Grattan, The Indignant Multitude: Spinozist Marxism after Empire, Mediations Vol. 25 No 2 published online 2012 γράφοντας στο μαρξιστικό περιοδικό Mediations, ότι ο Negri  διαβάζει ή παρουσιάζει λανθασμένα τον Spinoza σε μία “κρίσιμη απόκλιση από το να σκεφτεί έναν υλιστή Spinoza υπέρ ενός ιδεαλιστή Spinoza”.

Ο Grattan σημειώνει ότι ο Negri χρησιμοποιεί την χαρούμενη πλευρά των σπινοζικών παθών και εξαλείφει το άλλο μισό της εξίσωσης- τα αρνητικά ή πάθη της λύπης- και αυτό στοιχειώνει τις αναγνώσεις του Spinoza. Η μονόπλευρη φύση και η ασυνέπεια της προσπάθειας του Negri να αντλήσει από τον Spinoza αποτελεί μια προσπάθεια για να ενισχύσει την πρόταση της Αυτοκρατορίας ότι η “εναντίωση” είναι μία στιγμή συγκρότησης για τη στάση του επαναστατικού πολιτικού υποκειμένου ή μία συναισθηματική βάση προς αυτό. Βγάζει το συμπέρασμα ότι στις πρόσφατες συνεργασίες του Negri με τον Hardt “ο ρεαλισμός του Spinoza” έχασε έδαφος από ένα άκρατο οπτιμισμό ο οποίος ήταν δραστικά αντίθετος με το κοινωνικό και οικονομικό παρόν”.

Παρότι όμως αναδεικνύει τις πολλές αναντιστοιχίες και στρεβλώσεις της σπινοζικής σκέψης που μπορούν να βρεθούν στο “αγανακτισμένο πλήθος”, όπως ο επίσης μαρξιστής Greg Dawes ^σ.30Greg Dawes, Against the Grain, Contracorriente, Vol. 1, No 1, 2003 , ο Grattan δε φέρνει στο προσκήνιο τις φιλοσοφικές και πολιτικές συνέπειες της αντίθεσης των Negri και Hardt στη διαλεκτική, και συγκεκριμένα στην έννοια του γίγνεσθαι, ούτε αντλεί συμπεράσματα από αυτήν.

Σε μια ειρωνική επίθεση στην Αυτοκρατορία, o John O’Neill ^σ.31John O’Neill, Empire versus Empire, Theory, Culture and Society 2002 αντιτίθεται στην ίδια τη φουκωική αντίληψη της βιοεξουσίας, η οποία πιστεύει ότι είναι “αποκομμένη από κάθε επαναστατικό εγχείρημα”. Ο O’Neill πιστεύει ότι η εκδοχή του μεταμοντερισμού των Negri και Hardt “αποτυγχάνει να δει οι κριτικές της έννοιες της αντιθεμελιοκρατίας, της αντιουσιοκρατίας και της (δια)φωράς , είναι όπως θα έλεγε το φάντασμα του Μαρξ, καπιταλιστικές πρακτικές ενός αστού αφοσιωμένου στο να σοκάρει παρά στο να σοκάρεται”.

Ο O’Neil έχει δίκιο όταν λέει ότι το νέο όραμα που προσφέρεται είναι “μία πολιτική χωρίς διαλεκτική και χωρίς την καθολικότητα του ταξικού υποκειμένου”. Αλλά την ίδια στιγμή ισχυρίζεται πως αγκαλιάζει έναν “σπινοζικό μαρξισμό”. Λοιπόν, σπινοζικό μόνο υπό την έννοια ότι προυποθέτει ένα “όλον”, αλλά πρόκειται για έναν Spinoza αιώνια πραγωμένο σε μία σταθερή στιγμή του Είναι.

Μαρξισμός χωρίς δόντια.

Ο Hardt και ο Negri αναζητούν ένα είδος μεταμαρξισμού αλλά, πίσω από έναν σπινοζικό μανδύα, έχουν αφαιρέσει το ελατήριο της διαλεκτικής  που είναι η καρδιά και η ψυχή του. Και, μαζί με τη διαλεκτική, στην οικονομική σφαίρα, πετάνε στο καλάθι της “αστικής ιδεολογίας” τις εσωτερικές αντιφάσεις στην παραγωγή αξίας και κέρδους, οι οποίες αποτελούν τη βάση του Κεφαλαίου του Marx.

Πετιέται η διαλεκτική της φύσης και οι επακόλουθες έννοιες της μεσολάβησης, της αντίφασης, της μετάβασης, του δικαίου και του γίγνεσθαι. Η έννοια της βιοπολιτικής παραγωγής και της βιοεξουσίας γίνονται πρακτικά μία νέα μορφή του παλιού μηχανικού υλισμού, “η αφηρημένη σκέψη χυδαίων οικονομολόγων, οι οποίοι μειώνουν όλη την πολυπλοκότητα της πραγματικής διαδικασίας πνευματικής ανάπτυξης στην αφηρημένη επιμονή στην προτεραιότητα της οικονομίας και  την πηγάζουσα από αυτή φύση όλων των υπολοίπων”, όπως έγραψε ο Ilyenkov. ^σ.32John O’Neill, Empire versus Empire, Theory, Culture and Society 2002

Το να περιμένουμε το πλήθος να κυριεύσει την Αυτοκρατορία μας καταδικάζει σε μία κατάσταση αναμονής σε ένα είδος Καθαρτηρίου του 21ου αιώνα. Και επί της ουσίας, αυτό αντιτίθεται ευθέως στο σπινοζικό διανοητικό εγχείρημα. Εδώ είναι που η διαλεκτική λογική του Ilyenkov, η οποία ακολουθεί μία διαφορετική προσέγγιση της σπινοζικής αντίληψης για την υπόσταση, προσφέρει μία βαθύτερη και μετασχηματιστική ανάγνωση. Η θεώρηση του για το Ιδεατό προσφέρει μία πλουσιότερη, περισσότερο δυναμική κατανόηση της σχέσης πνεύματος/σώματος.

Η οπτική του ακτιβιστή.

Ο John Holloway είναι ένας κορυφαίος θεωρητικός της αντιπαγκοσμιοποίησης και ένας δραστήριος υποστηρικτής των Zapatistas και άλλων αυτόνομων κινημάτων. Τα δύο βιβλία του Change the world without taking power (2002) και Crack Capitalism (2010) έχουν ευρέως διαβαστεί και συζητηθεί, κυρίως μεταξύ φοιτητών και ακτιβιστών στο παγκόσμιο κίνημα διαμαρτυρίας. Η προσέγγισή του των αιώνιων αντιθέσεων που ενδημούν  στις “ρωγμές του καπιταλισμού” είναι ένα παράδειγμα μεταδομισμού που μεταφράζεται στο επίπεδο του ακτιβισμού.

Παρότι και αυτός είναι ένας κριτικός του έργου των Negri/Hardt, προσέγγιση του Holloway πάσχει από ελαττώματα όχι ανόμοια με αυτά που κριτικάρει. Η ανιστορική, μονόπλευρη αντίληψη του για τον σύγχρονο καπιταλισμό οφείλει λίγα στον Marx και τα πάντα στην αστική κοινωνιολογία.

Ο Holloway κριτικάρει τους Hardt και Negri αναφορικά με το ερώτημα της ταξικής πάλης: “Η ταξική πάλη παρουσιάζεται στους Negri/Hardt εξωτερική ως προς το συνολικό καπιταλιστικό όλον και όχι ως εσωτερική αδυναμία του καπιταλισμού”. Συνεχίζει την κριτική του: “Είναι απόλυτα συνεπές με αυτήν τη παραδειγματική προσέγγιση ότι οι Hardt/Negri είναι ρητά αντιδιαλεκτικοί και αντιανθρωπιστές σε αυτή τους τη προσέγγιση. Ο Hegel κατ΄ επανάληψη απορρίπτεται ως ο φιλόσοφος της τάξης (σημ.μ. order) αντί να γίνεται αντιληπτός ως ο φιλόσοφος που τοποθέτησε στο επίκέντρο της σκέψης του την ανατρεπτική κίνηση. Η διαλεκτική γίνεται κατανοητή ως η λογική της σύνθεσης παρά ως η κίνηση της άρνησης”. (34)

Ωστόσο, η προσωπική αποκήρυξη της υλιστικής διαλεκτικής από τον Holloway ως μίας γνωσιακής θεωρία τον οδηγεί στο να φτιάξει ένα θεωρητικό μοντέλο αλλαγής που τοποθετεί το επαναστατικό υποκείμενο αποφασιστικά έξω και ξεχωριστά από το “σύνολο των κοινωνικών σχέσεων” του καπιταλιστικού συστήματος. Αυτό είναι αποτέλεσμα της ρητής απόρριψης από τον Holloway του Μαρξισμού ως μίας επιστημονικής μεθόδου. Εγκωμιάζει τη διαλεκτική του Hegel αλλά απορρίπτει τη διαλεκτική της φύσης, κατηγορώντας τον Engels ότι “θετικοποίησε τον μαρξισμό” αξιώνοντας  μια σύνδεση με την επιστημονική σκέψη.

Η προσέγγιση του μαρξισμού ως επιστήμη, λέει ο Holloway, εμπεριέχει μία “θεωρητική υποταγή της υποκειμενικότητας” και “οδηγεί στην πολιτική υποταγή του υποκειμένου στην αντικειμενική πορεία της ιστορίας και σε όσους ισχυρίζονται ότι διαθέτουν μία προνομιακή κατανόηση αυτής της πορείας”. Κάνει την εργατική τάξη ένα παράρτημα ενός νομοτελειακού, αναγκαίου τέλους του καπιταλισμού. ¨Η μελλοντική κοινωνία δεν θα είναι νομοτελειακή”, μας λέει.

Από εδώ  προκύπτει λογικά ότι ο Holloway θα πρέπει να απορρίξει τη μαρξιστική οπτική για το κράτος ως ένα εργαλείο της κυρίαρχης τάξης το οποίο, αντίθετα, θα πρέπει να κατανοείται “ως μία στιγμή στη γενική φετιχοποίηση των κοινωνικών σχέσεων”. Ο στόχος της κατάληψης της εξουσία μέσα από την κατάκτηση του κράτους είναι, για τον Holloway, ο δρόμος για την ενίσχυση του status quo των ταξικών σχέσεων όπως εκφράζονται στην εκμετάλλευση της εργασίας. Ένα τέτοια εγχείρημα μπορεί να οδηγήσει μόνο σε μία αναπαραγωγή της εξουσίας της ιεραρχίας σε ένα νέο ολοκληρωτικό σύστημα.

Έτσι η προσοχή του, η οποία είναι κοινή με ένα διαφορετικό ύφος με εκείνη των Hardt/Negri, κατευθύνεται μακριά από τη διαλεκτική της σχέσης αντικειμένου – υποκειμένου προς μία μονόπλευρη ενίσχυση του υποκειμένου. Αντί να επιχειρήσουν να καταλάβουν την κρατική εξουσία, οι καταπιεσμένοι πρέπει να αρνούνται σταθερά να το κάνουν.

Το εναρκτήριο συναισθηματικό χωρίο από το Change the world without taking power μας δηλώνει πως “η αρχή δεν είναι η λέξη αλλά η κραυγή”. Προσθέτει: “ Απέναντι στον ακρωτηριασμό των ανθρώπινων ζωών από τον καπιταλισμό μία κραυγή στενοχώριας, μία κραυγή τρόμου, μία κραυγή θυμού, μία κραυγή άρνησης: ΟΧΙ”.

Το σημείο εκκίνησης του θεωρητικού αναστοχασμού είναι  «η αντίθεση, η αρνητικότητα, ο αγώνας. Είναι από την πάλη που  γεννιέται η σκέψη, όχι από τη θέση του λόγου… ξεκινάμε από την άρνηση, από τη δυσαρέσκεια». Και επιπλέον: «Ελάχιστα αισθανόμαστε πως αυτά τα πράγματα που μας προκαλούν οργή δεν είναι μεμονωμένα φαινόμενα – ότι υπάρχει μια σχέση μεταξύ τους. Η σχέση έγκειται στο ότι προέρχονται από έναν κόσμο που είναι λάθος. Αυτό είναι το σημείο εκκίνησής μας: η απόρριψη ενός κόσμου που αισθανόμαστε ότι είναι  λάθος, άρνηση ενός κόσμου που αισθανόμαστε να είναι αρνητικός. Σ αυτό είναι που πρέπει να προσκολληθούμε».

Στον Καπιταλισμό των Ρωγμών που γράφτηκε μετά την οικονομική κατάρρευση του 2008, ο Holloway κάνει πυρήνα της πρότασής του την ανάλυση του Marx για τον διπλό χαρακτήρα της εργασίας : «Υπάρχει ένας μόνιμος ανταγωνισμός μεταξύ της αφηρημένης εργασίας και της πράξης, δηλαδή μεταξύ της αφαίρεσης του πράττειν στο πλαίσιο της εργασίας και την ώθηση του πράττειν προς τον αυτοκαθορισμό. Σε αυτό αναφέρεται ο Μαρξ ως τον διπλό χαρακτήρα της εργασίας. Υπάρχει μια σχέση σταθερής έντασης μεταξύ των δύο τύπων δραστηριότητας αλλά αυτή συγκαλύπτεται από την κυριαρχία της αφηρημένης εργασίας ». Προσθέτει: «Το να επιτεθείς στην αφηρημένη εργασία σημαίνει να επιτεθείς σε αυτόν τον σταθερό κόσμο, να ρίξεις τις κολόνες που συγκρατούν την οροφή πάνω από τα κεφάλια μας. Το να επιτεθείς στην αφηρημένη εργασία σημαίνει να απελευθερώσεις  τον (περιεχόμενο και μη περιεχόμενο (στμ contained or not containted)) κόσμο του πράττειν ».

Για τον Marx, ωστόσο, ο διττός χαρακτήρας της εργασίας ήταν μία συγκεκριμένη αφαίρεση και μία αδιάλυτη ενότητα αντιθέτων εντός των πραγματικών σχέσεων του καπιταλισμού. Αυτή η αντίφαση περιέχει εντός της τηn δυνατότητα για περαιτέρω αρνήσεις και για έναν μετασχηματισμό των αντιθέτων. Ο Holloway αποχωρίζει την κατηγορία της εργασίας από τις συνθήκες της ύπαρξης της, τη διαχωρίζει στις χρήσιμες ( δύναμη να) και αφηρημένες (δύναμη πάνω σε) μορφές της, πετάει το αφηρημένο μέρος πίσω στους καπιταλιστές, χωρίς ουσιαστικά να επερωτά το δικαίωμά τους να την αγοράζουν – και κρατάει τη χρήσιμη εργασία για τον εαυτό του. Οι δυο κατηγορίες της χρήσιμης και αφηρημένης εργασίας έρχονται αντιμέτωπες χωρίς την δυνατότητα περαιτέρω αρνήσεων.

Ο Holloway διαχωρίζει το αντιφατικό όλον της δυαδικής  εργασίας και εκμηδενίζει, ή αγνοεί, το ένα μέρος της. Αυτό δε συνιστά “άρνηση” ως το νέο που αναδύεται από το αντιφατικό όλον ως το έτερο του εαυτού του- όχι κάποιο τρίτο πράγμα, αλλά μία νέα αντίφαση στην οποία τα αρχικά μέρη είναι παρόντα σε μία μορφή άρνησης. Η άρνησή του είναι μηχανιστική και συνιστά ένα είδος εκμηδενισμού της αντίφασης. Η απόρριψη της υλιστικής διαλεκτικής των Marx/Engels δεν επιτρέπει στον Holloway να φτιάξει μία θεωρία με δημιουργικές προτάσεις για την υπέρβαση του διπλού χαρακτήρα της εργασία στο τέλος του εμπορευματικού καπιταλισμού.

Η σημασία για το σήμερα.

Η διαλεκτική των Spinoza-Ilyenkov μπορεί να προσφέρει φυγή από το αδιέξοδο της φιλοσοφίας του 21ου αιώνα μέσω της έρευνας της διαλεκτικής της σύγχρονης παγκοσμιοποίησης και της κρίσης της. Αυτό περιλαμβάνει από τη μία την απόρριψη του δογματικού μαρξισμού και από την άλλη την υπέρβαση των περιορισμών των μεταδομιστικών κριτικών.
Ο στόχος είναι να διευκολυνθεί η ανάπτυξη κοινωνικής συνείδησης που να επιτρέπει μια νέα γενιά να συλλάβει τον καπιταλισμό ως ένα μη-βιώσιμο, χρονικά ορισμένο και περιορισμένο σύστημα  παρά ως μία αιώνια, παντοδύναμη ολότητα. Το αιτούμενο είναι να αναπτύξουμε μια θεωρία για το πως ένα νέα ιστορικό υποκείμενο παράγεται ως άρνηση από το ίδιο το σύστημα.

Αυτό θα ενισχύσει το θεωρητικό στοχασμό πάνω σε νέες μορφές πολιτικής οργάνωσης που ανταποκρίνονται στο παρόν κοινωνικό γίγνεσθαι. Η θεώρηση του Lenin για το κόμμα χρειάζεται να αναπτυχθεί υπό το φως της δικτυακής φύσης του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού, των διακρατικών δομών και της μαζικής χρήσης των κοινωνικών δικτύων.

Σε μία περίοδο σημαντικής αναταραχής στο όλον- φύση, κοινωνία και σκέψη- η σημασία μίας αναπτυγμένης υλιστικής διαλεκτικής οπτικής δεν μπορεί να υποτιμάται. Μπορεί να μας οδηγήσει στην θεωρία ενός νέου επαναστατικού υποκειμένου πέρα από τις ιδέες του πλήθους και μιας “εξέγερσης δίχως πρωτοπορία”.

Υπάρχει μία υλικότητα στην εκ νέου ανάδυση του ενδιαφέροντος για τον Spinoza στη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία, μαζί με την ανανεωμένη μελέτη του Ilyenkov. Μαζί συγκροτούν το έδαφος για ένα παραπέρα βήμα στη λογική το οποίο να ενεργεί ως μία απελευθερωτική δύναμη σε αυτό που αποτελεί μια ιστορική, ταυτόχρονη παγκόσμια κρίση στην οικολογία, την οικονομία και την πολιτική. Προχωρώντας το έργο του Ilyenkov για το Ιδεατό, η πρόκληση είναι να το μετατρέψουμε δια της αρνήσεως σε μία ολόπλευρη θεωρία κοινωνικού μετασχηματισμού.

Η υλιστική διαλεκτική μας επιτρέπει να φτιάξουμε μία θεωρία για τον αγώνα  του νέου που περιέχεται στα παρόντα φαινόμενα και να αναλύσουμε πως αυτό δημιουργείται δια της αρνήσεως. Η αναπτυγμένη, κοινωνικοποιημένη τεχνολογία και η δικτυακή οργάνωση του κεφαλαίο που αποτελούν την ουσία του σημερινού παγκόσμιου καπιταλισμού, μπορούν, όταν απελευθερωθούν από το τωρινό κοινωνικό πλαίσιο, να είναι κάτι δικό μας  και η βάση για μία αναπτυγμένη σοσιαλιστική κοινωνία.

Η υλιστική μονιστική αντίληψη προσφέρει ένα πλαίσιο για την οικολογική αποκατάσταση. Όλα τα ζώα συνεχώς δημιουργούν και αναδημιουργούν το οικοσύστημα στο οποίο υπάρχουν, αλλά μονάχα οι άνθρωποι το κάνουν αυτό συνειδητά. Η έννοια της συντήρησης είναι αποκλειστικά ανθρώπινη και αποτελεί κομβική διάσταση της φύσης όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τα ανθρώπινα όντα. Δεν μπορούμε να φέρουμε πίσω τις εκατοντάδες χιλιάδες των ειδών που οδηγήθηκαν σε εξαφάνιση ως αποτέλεσμα της ανεξέλεγκτης εκμετάλλευσης, άλλα μπορούμε να γίνουμε ένας θετικός παράγοντας για τη μελλοντική εξέλιξη.

Εκείνοι που απορρίπτουν τη διεπόμενη από νόμους φύση της υπόστασης, βλέπουν μονάχα την ικανότητα του καπιταλισμού να επαναδημιουργεί συνεχώς τον εαυτό του. Αλλά ένα σύστημα που απαιτεί συνεχή, βασισμένη στα κέρδη ανάπτυξη μέσα σε μία πεπερασμένη φύση, δεν είναι βιώσιμο. Η αυξανόμενη αποστράγγιση του εδάφους και η εξάντληση των πρώτων υλών θα οδηγήσει αναγκαστικά σε σημαντικούς μετασχηματισμούς – χωρίς να αναφέρουμε τον αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής.

Δεν υπάρχει γυρισμός, όμως, όπως λέει ο Spinoza, καθώς ένα πράγματα που καθορίζεται για έναν σκοπό δεν μπορεί να αποκαθοριστεί. Η έννοια του ολιστικού – που αναπτύχθηκε αρχικά από τον στρατηγό Jan Smuts ιδρυτή του apartheid – έχει τους σύγχρονους εκφραστές της στις θεωρίες της βαθιάς οικολογίας (deep ecology) και της Gaia. Οι στοχαστές πίσω από αυτές χρησιμοποιούν ρήσεις τους Spinoza, αλλά έχουν μία μονόπλευρη ερμηνεία της έννοιας της υπόστασης. Αλλά ο υλιστικός του μονισμός, όπως αναπτυχθεί από τον Ilyenkov στην ιδέα της φύσης που ενεργεί μέσω των ανθρώπων, προσφέρει έναν δρόμο μπροστά.

Όταν λέγεται ότι το όλον είναι μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών του, η αναλογία χρησιμοποιείται συχνά για τη συμβολή ενός μαέστρου στην ορχήστρα- αλλά φυσικά το σύνολο συμπεριλαμβάνει τους μουσικούς, τον σύνθετη (που μπορεί να έχει πεθάνει προ πολλού), το κοινό και τη συνολική ανάπτυξη της μουσικής από τον άνθρωπο. Το σπιράλ της ανάπτυξης της γνώσης σημαίνει ότι υπάρχει απεριόριστη δυνατότητα για περαιτέρω αρνήσεις. Η σπινοζική έννοια της φύσης που ενεργεί μέσω των ανθρώπων μπορεί να παράξει εμπιστοσύνη στην κατανόηση και την πορεία αλλαγής του διεπόμενου από νόμους κόσμου.

Προς ένα “ελεύθερο, ανεξάρτητο, συνειδητό υποκείμενο”

Ο Ilyenkov πήρε στα σοβαρά αυτό που είπαν οι Hegel και Lenin σχετικά με το ανολοκλήρωτο της σπινοζικής φιλοσοφία, συγκεκριμένα για την έλλειψη ενός “ελεύθερου, ανεξάρτητου και συνειδητού υποκειμένου”. ^σ.33V I Lenin, Philosophical Notebooks, Vol. 38 Collected Works, Lawrence & Wishart 1972 page 168 Την ίδια στιγμή ο Spinoza προσέφερε μία έννοια της ελευθερίας μέσα από την κατανόηση του ανθρώπου ως σκεπτόμενου όντος. Αν αυτό ισχύει, τι είναι το conatus [η διατήρηση στο είναι], πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την αληθινή τους φύση, γίνονται- ή καλύτερα- φτιάχνουν τους εαυτούς τους;

Στη Διαλεκτική του Αφηρημένου και του Συγκεκριμένου στο Κεφάλαιο του Marx o Ilyenkov ασχολήθηκε σε βάθος με την “έννοια του ανθρώπου”- τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος- την οποία χρησιμοποιεί για να αναδείξει την διαλεκτική του καθολικού και του ατομικού. Ξεκινώντας από την έρευνα του Marx για τον σχηματισμό του ανθρώπου μέσω της κοινωνικής ζωής και της κοινωνικής εργασίας, δίνει έμφαση στο πως το ανθρώπινο ον είναι “από την αρχή μέχρι το τέλος το αποτέλεσμα και το προϊόν της δικής του (σημ. της CL: “ή της”) εργασίας”, βασιζόμενο, φυσικά, στην μητέρα φύση: : “ Ένα άτομο που ανακαλύπτει τη δραστηριότητα της ανθρώπινης ζωής, το οποίο σημαίνει, ένα φυσικό βιολογικό ον να γίνεται ένα κοινωνικό ον, είναι αναγκασμένο να αφομοιώσει όλες τις μορφές αυτής της δραστηριότητας μέσω της εκπαίδευσης”.

Ως εκ τούτου, στην υποκειμενική διαδικασία της εξατομίκευσης, στην “αυτοδημιουργία” του ανθρώπου, υπάρχει επίσης και η αντικειμενική πλευρά. Ο άνθρωπος σχηματίζεται “υπό το πρίσμα της αιωνιότητας” με την έννοια ότι η άπειρη εξωτερικότητα – φυσική, κοινωνική και ανθρώπινη- σχηματίζεται δια της άρνησης σε κάθε άτομο μέσα από τη φύση και την ανατροφή και αλλάζει αδιάλειπτα μέσα από την ανθρώπινη πρακτική δραστηριότητα.

Η βιολογική φύση υπάρχει ως περιλαμβανόμενη στην ανθρώπινη φύση και ως προϋπόθεσή της. Το εύστοχο απόσπασμα του Ilyenkov στη Διαλεκτική Λογική, στο οποίο η δραστηριότητα συμπεριλαμβανομένης της σκέψης, συγκροτεί και σχηματίζει τον άνθρωπο  ως το συνειδητό, ενεργούν μέρος της φύσης, βασίζεται σε σπινοζικές έννοιες. Επιπλέον κοιτάζει μπροστά σε μία νέα κατανόηση της νευροπλαστικότητας του εγκεφάλου η οποία επιτρέπει στα εκατό δισεκατομμύρια εγκεφαλικά μας κύτταρα να αλλάζουν και να αναπτύσσονται σε αντιστοιχία με την πρακτική μας στον εξωτερικό κόσμο- ένα παράδειγμα υλιστικής διαλεκτικής, αν ποτέ υπήρχε ένα.

“Το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων” καθιστά δυνατό για το παιδί να εξατομικεύσει τον εαυτό του μέσα από μια διαδικασία ανθρωποποίησης. Αυτή η ανάπτυξη της ατομικής προσωπικότητας αναδεικνύει  ένα νέο όλον με την δική του λογική της ανάπτυξη. ΔΕΝ είναι ένα “άθροισμα” των μερών, αλλά ένα ανθρώπινο ον- και – δυνητικά- ένα “ελεύθερο, ανεξάρτητο υποκείμενο”.

Οι φίλοι και σύγχρονοι του Ilyenkov,  Alexei Leonteyev και Alexander Meshcheryakov ^σ.34Leda Kamenopoulou, Establishing an idea of the self, review of Alexander Meshcheryakov’s Awakening to Life , ανέπτυξαν θεωρητικά, ερεύνησαν και δοκίμασαν τις ψυχολογικές και πρακτικές διαστάσεις αυτής της προσέγγισης. ^σ.35David Bakhurst, Revolution and Consciousness in Soviet Philosophy Cambridge University Press, 1991

Αλλά πως μπορεί αυτή η συνειδητοποίηση του εαυτού να λάβει χώρα κάτω από τις σημερινές συνθήκες; Πως μπορεί να επιχειρηθεί η αντιστροφή της αποξένωσης; Πως να εγκαθιδρυθεί  εκ νέου η σχέση με το όλον κάτω από συνθήκες ολοκληρωτικής αποξένωσης τόσο από το φυσικό όσο και από το κοινωνικό είναι, υπό τις στρεβλές συνθήκες της παρούσας κοινωνίας; Αυτό ήταν το ζήτημα που ο Spinoza επιχείρησε να αντιμετωπίσει στην εποχή του, ο Ilyenkov στην δικιά του και εμείς στην δικιά μας.

Το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων είναι πολύ πιο έντονο και συνδεδεμένο από ότι σε οποιαδήποτε άλλη στιγμή στην ιστορία. Όροι όπως “δικτυωμένο άτομο” και “διατομικότητα” έχουν εισέλθει στη γλώσσα καθώς το κοινωνικό ον γίνεται ακόμη περισσότερο περίπλοκο και συνδεδεμένο μέσω της κινητής πληροφοριακής τεχνολογίας και κοινωνικής δικτύωσης. Μαζί με την “απώλεια” (ή καλύτερη άρνηση) παλιών ταυτοτήτων, υπάρχει η πιθανότητα ενός σημαντικότερου και βαθύτερου συνόλου σχέσεων απ΄ ότι πριν. Αυτό έχει αλλάξει όσα κατανοούμε από τον εαυτό μας, τον κόσμο του κοινωνικού είναι και τη σχέση μας με αυτό.

Ο Spinoza διατυπώνει την πρόταση ότι γινόμαστε ελεύθεροι κατανοώντας τον κόσμο και ενεργώντας αντίστοιχα. Mια τέτοια σπινοζική-ιλιενκοφική ματιά μπορεί να μας βοηθήσει να φτάσουμε σε μία πλουσιότερη, διαλεκτική κατανόηση της συλλογικής/ατομικής ελευθερίας ώστε να επιτύχουμε τον κοινωνικό και πολιτικό μετασχηματισμό. Όπως γράφει ο Andrei Maidansky στο κείμενο του για το Ιδεατό του Ilyenkov, οι ανθρώπινες ιδέες έχουν το πλεονέκτημα της “απόλυτης ελευθερίας”. ^σ.36Andrei D.Maidansky, Ascent Toward the Ideal, Russian Studies in Philosophy, Vol. 48, No. 4 2010 Ή για να παραθέσουμε τον μαέστρο και πιανίστα Daniel Barenboim: “Όσο περισσότερο μπορεί να καθορίσει ένας άνθρωπος τις σκέψεις του/της… τόσο περισσότερο μπορεί να φτάσει σε μία καθορισμένη από τον εαυτό του/της ύπαρξη και πραγματική ελευθερία”. ^σ.37Daniel Barenboim, Klang ist Leben – Die Macht der Musik, Pantheon 2009 

Η ανάπτυξη μιας οπτικής για ένα νέο υποκείμενο πρέπει να συμπεριλαμβάνει την επαναστατική δυνατότητα στην αρνητική πλευρά της φύσης, της κοινωνίας και της σκέψης που έχει βγάλει στο δρόμο νέες γενιές σε όλον το κόσμο. Ο Ilyenkov, οι φίλοι και οι συνάδελφοι του -σε διάλογο με τον Spinoza- μπορούν να μας βοηθήσουν να ανανεώσουμε την αυθόρμητη υλιστική διαλεκτική γι΄ αυτόν τον σκοπό.

Μετάφραση: Αναστασία Ματσούκα, Αντώνης Φάρας.