Λευκή Αθωότητα στη Μαύρη Μεσόγειο

Το απόγευμα της 3^ης Οκτωβρίου 2013, ένα υπερφορτωμένο ψαροκάικο που μετέφερε περισσότερους από 500 μετανάστες βυθίστηκε στις ακτές του ιταλικού νησιού Λαμπετούζα. Ανάμεσα στους 368 διαπιστωθέντες νεκρούς ήταν μια γυναίκα από την Ερυθραία που γεννούσε την ώρα που πνίγονταν. Οι δύτες τη βρήκαν στον ωκεανό, σε βάθος εξήντα μέτρων, μαζί το νεογέννητο παιδί της  με το οποίο ακόμη συνδέονταν από τον ομφάλιο λώρο.  Τη έλεγαν «Yohhanna» που στη γλώσσα της σημαίνει «συγχαρητήρια».

Τα τελευταία χρόνια η μεοσογειακή μεταναστευτική κρίση προκάλεσε αρκετές αντιδράσεις και ακτιβιστικές ενέργειες που εκτείνονται από την εγκατάσταση σωσιβίων του Ai Wei Wei μέχρι  τη δήλωση του Πάπα Φραγκίσου περί «ημέρας δακρύων», από τις ριζοσπαστικές ακτιβιστικές  εκστρατείες όπως το “The Dead Are Coming” στο υποθαλάσσιο μουσείο γλυπτών του Jason deCaire Taylor, από την ενός λεπτού σιγή του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου στον #AlanKurdi ^σ.1ΣτΜ Μιλάει για το hashtag που χρησιμοποίησαν χιλιάδες χρήστες του διαδικτύου στη δημόσια συζήτηση σχετικά με το πτώμα του τρίχρονου Alan Kurdi που ξεβράστηκε στις ακτές της Αλικαρνασού.. Συμβάλλοντας στην αντίδραση μας στην άνοδο λαϊκιστικών, ακροδεξιών, αντιμεταναστευτικών, ξενοφοβικών και ρατσιστικών πολιτικών κομμάτων, μια σειρά διανοουμένων, αριβιστών, καλλιτεχνών και πολιτικών μας προκάλεσαν να συμπάσχουμε και στεκόμαστε αλληλέγγυοι στη τύχη των  ναυαγών μεταναστών. Αναγνωρίζοντας και πενθώντας δημόσια της ζωές που χάθηκαν, προσπαθούν να «ανθρωποποιήσουν» αυτούς που καταπίνονται από τα τιρκουάζ νερά της «δικής μας θάλασσας», όπως η Yohanna και το παιδί της.

Στη θεωρία, αυτές οι εκφράσεις αλληλεγγύης κινούνται παράλληλα με το αυξανόμενο ενδιαφέρον για το ερώτημα ποιος λογίζεται ως άνθρωπος. Το θέμα αποτελεί μια παλαιά προβληματική για την μετα- και από-αποικιακή σκέψη, ενώ σήμερα μεταδομίστριες και φεμινίστριες θεωρητικοί  έχουν, όλο και περισσότερο, αρχίσει να διερευνούν τα ρυθμιστικά πλαίσια που ονομάζουν κάποιες ζωές απόβλητες, ψεύτικες, μη-ανθρώπινες. Συζητώντας για μια εποχή που καθορίστηκε από τον διεθνή πόλεμο ενάντια στη τρομοκρατία και τους λόγους περί ασφάλειας που αντιλαμβάνονται το έθνος – κράτος ως σώμα υπό απειλή, στοχαστές όπως η Judith Butler και ο Stephen White υποστηρίζουν έναν νέο ανθρωπισμό, βασισμένο όχι στο ορθολογικό και κυρίαρχο υποκείμενο που βρίσκεται στο επίκεντρο της φιλελεύθερης πολιτικής θεωρίας  αλλά βασιζόμενο στις έννοιες της απώλειας, του πένθους, της σχεσιακότητας και της σωματικής τρωτότητας. Καλώντας μας σε μια «Επανεννοιολόγηση της Αριστεράς»  βασισμένη στην επισφάλεια ως «κοινή κατάσταση της ανθρώπινης ζωής», η Butler υποστηρίζει πως το πένθος και η τρωτότητα μπορούν να αποτελέσουν μια νέα βάση πολιτικής κοινότητας, διευκολύνοντας τον σχηματισμό ενός «εμείς» μέσα σε διαφορετικές κουλτούρες. Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής προσφυγικής κρίσης, αυτό συνιστά μια ηθική της φιλοξενίας η οποία αμφισβητεί τα εθνικιστικά πρωτόκολλα της συγγένειας και αυτό μπορεί να δείξει νέες μορφές αλληλεγγύης πέραν των συνόρων. Όπως ξεκαθαρίζουν οι συμμετέχοντες στην ειδική έκδοση “Borders and the Politics of Mourning”, το πένθος για άγνωστους άλλους –για μετανάστες- αποτελεί μια ριζοσπαστική πρόκληση για την ξενοφοβία και τον λευκό εθνικισμό που αποτελούν τα στοιχεία που εξασφαλίζουν τη νεκροπολιτική συνθήκη των ευρωπαϊκών συνόρων.

Η έρευνά μου εξετάζει τι παράγουν και καθιστούν πιθανό αυτές οι κριτικές ανθρωπιστικές παρεμβάσεις– και πιο σημαντικά τι αποκλείουν ή αποκρύπτουν. Χτίζοντας πάνω σε  αυτό που ξεκίνησε να αποκαλείται «Μαύρη Μεσόγειος» από ορισμένους ακτιβιστές, καλλιτέχνες και ακαδημαϊκούς, υποστηρίζω πως αυτές οι απαντήσεις είναι ενδεικτικές μιας γενικής προβληματικής, ενδημικής τόσο για τον αριστερό ακτιβισμό όσο και για τον ακαδημαϊκό διάλογο, ο οποίος περισσότερο αναπαράγει παρά αμφισβητεί τις θεμελιώδεις υποθέσεις της άκρας δεξιάς. Δίνοντας προνομιακή έμφαση στην οντολογία – σε αντίθεση με τους ιστορικούς δεσμούς που συνδέουν την ανθρωπότητα, αυτές οι ηθικές οπτικές συμβάλλουν στον σχηματισμό μιας ιδεολογίας που αποσυνδέει ιστορίες που είναι στενά συνδεδεμένες και αφαιρεί από την οπτική τους τις πολλαπλές μεταγενέστερες συνέπειες της ιστορικής και συνεχιζόμενης αποικιοκρατίας. Με βάση αυτή την οπτική, ζητήματα ευθύνης, ενοχής, αποκατάστασης, μετανοίας και διαρθρωτικής μεταρρύθμισης μετατρέπονται σε θέματα ενσυναίσθησης, γενναιοδωρίας και φιλοξενίας,  αυτά που η Hannah Arendt περιγράφει ως πολιτικές του οίκτου παρά δικαιοσύνη.  Το αποτέλεσμα είναι ένα πέπλο άγνοιας το οποίο, αν και δεν είναι ακριβώς το ροουλσιανικό, επιτρέπει στο λευκό υποκείμενο να επαν-ανασυνταχθεί ως «ηθικό» και «καλό», αθωωμένο από τις ιμπεριαλιστικές του ιστορίες και σημερινές του συνεργασίες. Ο όρος «Μαύρη Μεσόγειος» άρχισε να χρησιμοποιείται προσφάτως από ακαδημαϊκούς, καλλιτέχνες και ακτιβιστές για να περιγράψει την ιστορία της φυλετικής υποταγής στη περιοχή της Μεσογείου. Εμπνευσμένη από τον Μαύρο Ατλαντικό του Paul Hilroy, η «Μαύρη Μεσόγειος» μας προσκαλεί να τοποθετήσουμε τη σύγχρονη προσφυγική κρίση στα συγκείμενα των συστατικών στοιχείων της ευρωπαϊκής ιστορίας: την ιστορία της αυτοκρατορίας, των αποικιακών κατακτήσεων και του δι-ατλαντικού φαινομένου της δουλείας. Ιδωμένη από μια τέτοια σκοπιά, η προσφυγική κρίση δεν αποτελεί μια συνθήκη εξαίρεσης ή ένα διακριτό γεγονός στον χρόνο: μάλλον συνιστά την καθυστερημένη απότοκο της βίαιης συνάντησης της Ευρώπης με τον Παγκόσμιο Νότο. Η φιλοσοφική εξαφάνιση αυτής της ιστορίας, έχει χρησιμεύσει ως θεμέλιος λίθος για τους σύγχρονους λόγους περί μετανάστευσης, εδραιώνοντας την πεποίθηση πως η κρίση στη μεσόγειο προέρχεται έξω από την Ευρώπη –και πως η Ευρώπη, επομένως, αποτελεί έναν αθώο παρατηρητή. Βεβαίως η άποψη αυτή παραβλέπει το γεγονός πως η πλειοψηφία των μεταναστών που αναζητούν άσυλο στην  Ευρώπη προέρχονται από χώρες που μέχρι πολύ πρόσφατα βρίσκονταν υπό αποικιακή διακυβέρνηση. Η Λιβύη και η Ερυθραία ήταν ιταλικές αποικίες έως το 1947, η Σομαλία βρίσκονταν υπό Ιταλική και Βρετανική κυριαρχία μέχρι το 1960, η Συρία αποτελούσε ένα γαλλικό προτεκτοράτο υπό το καθεστώς της Εντολής της ΚτΕ μέχρι το 1946, η Βρετανία εισέβαλε και κατέκτησε το Αφγανιστάν τρεις φορές μέχρι την επίσημη ανεξαρτησία του το 1919. Από την εποχή της αποικιακής κατάκτησης και γενοκτονίας, στην οικονομική εκμετάλλευση από το καθεστώς της Εντολής της ΚτΕ, και στις πρόσφατες εισβολές στο Αφγανιστάν, το Ιράκ, τη Λιβύη, κάθε σοβαρή σκέψη γύρω από το τι βρίσκεται πίσω από τα κύμα μεταναστών στην Ευρώπη θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την αποικιακή ιστορία και τους τρόπους μέσα από τους οποίους συνεχίζει να δομεί το παρόν.

Υποστηρίζω πως η εστίαση στη «Μαύρη Μεσόγειο» όχι απλώς ξετυλίγει τους τρόπους μέσα από τους οποίους η φυλετική βία είναι δομικά συνδεδεμένη με την ανάδυση της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας. Αλλά πολύ περισσότερο, φωτίζει το πώς πρόσφατες φωνές για φιλελεύθερη φιλοξενία, ενσυναίσθηση και συναισθαντική ταύτιση με την τύχη των μεταναστών λειτουργεί ως συνέχεια, παρά προκαλεί ή διαρρηγνύει, τις βασικές προϋποθέσεις ύπαρξης λαϊκιστικών, ακροδεξιών, αντιμεταναστευτικών, ξενοφοβικών και ρατσιστικών πολιτικών κομμάτων. Καταγράφοντας το θέαμα του θανάτου και του ταλαιπωρίας- που αναπαρίστανται από την κυκλοφορία της φωτογραφίας του τρίχρονου Σύριου Πρόσφυγα Alan Kurdi, να κείτεται νεκρός σε μια παραλία του Bordum (Αλικαρνασσός) της Τουρκίας, οι ακτιβιστές υπέρ των προσφύγων καλούν τους ευρωπαίους πολίτες να ανοίξουν τις καρδιές τους και να αισθανθούν συμπόνια και ενσυναίσθηση για τους μετανάστες που υποφέρουν. Παρότι πολλές από αυτές τις παρεμβάσεις προκαλούν ισχυρά τους ξενοφοβικούς λόγους που παρουσιάζουν τους μετανάστες ως μορφή κινδύνου (για την ασφάλεια της Ευρώπης, του κράτους πρόνοιας, των γυναικών κ.ο.κ.), συνεχίζουν να τοποθετούν τη μεσογειακή κρίση ως πρόβλημα των απάνθρωπων πολιτικών της Frontex και ως πρόβλημα μιας κοινωνίας που κλείνει τα μάτια της στα δεινά. Μια ιστορικά τοποθετημένη ανάγνωση της κρίσης θα έπρεπε να αμφισβητήσει αυτές τις υποθέσεις και να καταδείξει τον ομφάλιο λώρο που συνδέει την Ευρώπη με τους μετανάστες που ξεβράζονται στις ακτές της. Συνολικά, αυτές οι παρεμβάσεις κάνουν πολύ λίγα στη κατεύθυνση της αποδόμησης κατεστημένων ερμηνειών που αντιμετωπίζουν τους μετανάστες ως «απρόσκλητους επισκέπτες», «υποκείμενα της φιλανθρωπίας» ή «ξένους στο κατώφλι».

Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο αποκρύπτεται ο ρόλος της Ευρώπης που έχει δημιουργήσει τις συνθήκες οι οποίες προκαλούν εν μέρει τη σημερινή μετανάστευση, αλλά επίσης κατασκευάζεται μια συγκεκριμένη πολιτισμική αφήγηση – της Ευρωπαϊκής καλοσύνης, του ανθρωπισμού και γενναιοδωρίας. Όπως έχουν υποστηρίξει οι Khalil Saucier and Tryon Woods  αυτό το είδος ακτιβισμού μπορεί να μην αφορά όλους τους μετανάστες, ωστόσο «κατασκευάζει το νέο ευρωπαίο πολίτη» υπογραμμίζοντας τις διαφορές μεταξύ «καλής λευκότητας» (ανεκτικής, πολυπολιτισμικής, φιλελεύθερης) και «κακής λευκότητας» (φασιστικής, εθνικιστικής). Στο σημείο αυτό οι νεκροί μετανάστες λειτουργούν ως αγωγός για την πιθανή κατασκευή μιας πιο θετικής κοσμοπολίτικης και ενθουσιώδους ευρωπαϊκής ταυτότητας, που υποτίθεται ότι είναι εναρμονισμένη με τα δεινά ολόκληρης της ανθρωπότητας, αλλά στην πραγματικότητα ενδιαφέρεται να διασώσει την Ευρώπη για τον εαυτό της. Με άλλα λόγια, σβήνοντας το αποικιακό ευρωπαϊκό παρελθόν και το νέο-αποικιακό παρόν της –και με τον τρόπο αυτό και τις ευθύνες που φέρει η Ευρώπη για τα πτώματα στις ακτές της- το ευρωπαϊκό υποκείμενο αναδομείται και πάλι ως «ηθικό» και «καλό», αθώο από την ιμπεριαλιστική ιστορία και τις σημερινές του εμπλοκές. Εξ’ ου και η εστίαση σε μετανάστες που είναι νεκροί, με συγκινητικές ιστορίες αθώων παιδιών που τα κύματα τα έβγαλαν στις ακτές, και με μανάδες που πνίγηκαν ενώ γεννούσαν –αυτά συμβαίνουν με σώματα που δε μπορούν να μιλήσουν, να απαντήσουν. Εάν η προσφυγική κρίση είναι μια «κρίση του ανθρωπισμού» όπως προτείνει ο Zygmund Bauman, τότε ανακύπτουν ερωτήματα: ποιού ανθρωπισμός διακυβεύεται και με ποιο σκοπό.

Υπό αυτή την οπτική, θα κάνω ορισμένες επισημάνσεις στην ευρύτερη προβληματική που εκτείνεται πέρα από τα ασταθή νερά της Μεσογείου. Αυτή η προβληματική είναι ενδημική στα σκέλη της Δυτικής παράδοσης της ηθικής θεωρίας, συμπεριλαμβανομένης της φιλελεύθερης (ορθολογικής, κυρίαρχης) όπως και της μεταδομιστικής (τρωτής, θνητής). Πράγματι, ενώ οι παραδόσεις αυτές θεμελιώνονται πάνω σε διαφορετικές οντολογικές προσλήψεις της ανθρώπινης κατάστασης, συμφωνούν πως η ηθική οφείλει να διαθέτει ένα τέτοιο οντολογικό θεμέλιο. Το παράδοξο είναι ότι, παρόλο που οι μεταδομιστές διανοούμενοι όπως η Butler και ο White ασκούν βαθιά κριτική στο αφηρημένο υποκείμενο που συνέχει τη φιλελεύθερη ηθική, οι δικές τους ηθικές διατυπώσεις λειτουργούν πίσω από ένα παρόμοιο πέπλο άγνοιας: δηλαδή, πίσω από ένα γενικευτικό και ανωνυμικό πάσχειν μιας γενικής ανθρωπότητας. Η εστίαση στην οντολογική κατάσταση της τρωτότητας οδηγεί επομένως σε μια παρόμοια διαγραφή της ιστορίας καθώς αντικαθιστά την ιστορική ανθρωπότητα με την αφηρημένη ανθρωπότητα.

Ghosts of Empire: Britain’s Legacies in the Modern World cover detail

Στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής προσφυγικής κρίσης, αυτή η τοποθέτηση οδήγησε σε μια ηθική που βασίζεται στο πένθος και καλωσορίζει τους μετανάστες ως καθολικούς ανθρώπους –και όχι ως θύματα ενός κοινού, παγκόσμιου παρόντος που οικοδομήθηκε πάνω στην αποικιοκρατία, τον ρατσισμό και τη λευκή ανωτερότητα. Η επιλογή δεν είναι αθώα διότι, όπως μας υπενθυμίζει η Gurminder Bhambra «η αντιμετώπιση συγκεκριμένων συνόλων σχέσεων οδηγεί και σε ιδιαίτερες αντιλήψεις τους» και συνεπώς καθίσταται επιτακτική η ανάγκη να σκεφτούμε «για ποιο λόγο συγκεκριμένες σχέσεις επιλέχθηκαν αρχικά και γιατί η επιλογή άλλων θα μπορούσε να οδηγήσει σε πιο επαρκείς εξηγήσεις» ^σ.2Gurminder K. Bhambra, Connected Sociologies (Bloomsbury Publishing, 2014), 5.. Τι θα σήμαινε –οφείλουμε να αναρωτηθούμε- το να ξανασκεφτούμε την ηθική και την αλληλεγγύη διεθνώς στη βάση, όχι σχέσεων που σμιλεύθηκαν από το οντολογική και καθολική εμπειρία της τρωτότητας και του πένθους αλλά αλληλένδετων ιστοριών που προκύπτουν από το αποικιακό παρελθόν και το νέο-αποικιακό παρόν; Το να ρωτάμε τέτοιες ερωτήσεις θα σήμαινε τη μετατόπιση της προσοχής μακριά από τη διασύνδεση και την ενότητα της ανθρωπότητας- μεταφορτωμένη από τον ομφάλιο λώρο που συνδέει την Yohanna με το νεκρό μωρό της- σε συναρμογές που συνδέουν την Ευρώπη με τις ποικίλες περιοχές από τις οποίες οι πρόσφυγες και οι μετανάστες κατάγονται. Με τα λόγια του Stuart Hall: «Βρίσκονται εδώ διότι εμείς βρεθήκαμε εκεί. Υπάρχει μια ομφαλική σύνδεση. Δεν υπάρχει κατανόηση της Αγγλικότητας χωρίς κατανόηση των ιμπεριαλιστικών και αποικιακών διαστάσεών της» ^σ.3Stuart Hall, Black Chronicles II, ii, accessed January 9, 2017, http://autograph-abp.co.uk/exhibitions/black-chronicles-ii..

Μετάφραση: Παντελής Προμπονάς

Πηγή: https://thedisorderofthings.com/2017/06/07/white-innocence-in-the-black-mediterranean/