Για μια πολιτική διεκδικήσεων σε καιρούς πανδημίας

Sandro Mezzandra, 17 Mαρτίου 2020,
Πρωτότυπα δημοσιεύτηκε στο EuroNomade.
Μεταφράστηκε στα αγγλικά από τον Yari Lanci στο  www.versobooks.com/
Μετάφραση στα ελληνικά για το k-lab: Αλίκη Κοσυφολόγου

Η πανδημία του coronavirus έχει αναδείξει την ευαλωτότητα της σύγχρονης οικονομικής και πολιτικής τάξης. Στο όνομα αυτής, κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο έχουν προωθήσει μια μορφή «Μαλθουσιανισμού», και ιδιαίτερα οι Συντηρητικοί του Μπόρις Τζόνσον. Όμως ο Σάντρο Μετσάντρα υποστηρίζει ότι μπορεί να δημιουργεί νέους χώρους αλληλεγγύης.

Μια παρατεταμένη αναμονή στο φαρμακεία, μια μεγάλη ουρά στην είσοδο του σούπερ-μάρκετ. Εμπειρίες σαν κι αυτές, ολοένα και πιο κοινές, μπορούν να μας βοηθήσουν να δούμε πως ο Coronavirus μετασχηματίζει την κοινωνία μας. Μάλιστα, πιο συγκεκριμένα, η παγκόσμια πανδημία και τα μέτρα που τέθηκαν σε λειτουργία από την Ιταλική κυβέρνηση σε μια προσπάθεια αντιμετώπισης του, είναι στην πραγματικότητα λανθάνουσες τάσεις που υπήρχαν εδώ και καιρό. Πρόσφατες δεκαετίες, κυριαρχημένες από την πολιτική του φόβου, έχουν αφήσει το αποτύπωμα τους. Αυτό μπορεί να ειδωθεί στον σημερινό φόβο για τη φυσική επαφή ή στα καχύποπτα βλέμματα που διασφαλίζουν την «απόσταση ασφαλείας» μεταξύ των ανθρώπων.

Αναμφίβολα, μια τέτοια αγωνία ελέγχου ενισχύει τις δυνάμεις που κυριαρχούν στις ζωές, και αξίζει να θυμόμαστε, ότι κάθε φορά που λαμβάνονται κυβερνητικά μέτρα σαν κι αυτά, γίνονται κομμάτι του «οπλοστασίου» μιας νέας πολιτικής πιθανότητας. Ωστόσο, κι άλλες διαφορετικές εικόνες έχουν αναδειχθεί επίσης, με προφανείς διαφορετικές συνδηλώσεις. Οι άνθρωποι στον δρόμο χαμογελούν ο ένας στον άλλο, μουσική παίζεται στα μπαλκόνια, ένα αίσθημα αλληλεγγύης περιβάλλει όχι μόνο τους/τις γιατρούς και τους/τις νοσηλευτές, -τριες, αλλά επίσης τους εργάτες και εργάτριες εργοστασίων που απεργούν για να υπερασπιστούν την υγειονομική τους ασφάλεια που δοκιμάζεται μέσα από τις συνθήκες εργασίας τους.

Mέσα στο ποικιλόμορφο πεδίο των κοινωνικών κινημάτων και της Αριστεράς, οι συζητήσεις μοιάζουν να επικεντρώνονται στην πρώτη διάσταση, δηλαδή, στην όξυνση των μηχανισμών ελέγχου σε καιρούς «επείγοντος» Ακόμη και πέρα από τις γνώμες που εκφράζονται από διάσημους/ες φιλοσόφους, που χρήζουν τους εαυτούς σε ειδικούς της επιδημιολογίας, ένα είδος σκεπτικισμού μοιάζει να κυριαρχεί αναφορικά με την πραγματική σοβαρότητα του COVID-19. Εμένα μου φαίνεται ότι μια τέτοια στάση είναι αποπροσανατολιστική. Αντίθετα, η συζήτηση πρέπει να ξεκινάει από το γεγονός ότι, για να το θέσουμε απλά, η διάδοση του Coronavirus αποτελεί μια απειλή τόσο για την υγεία και τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων (πρωταρχικά των ηλικιωμένων και άλλων ατόμων σε κίνδυνο), και επίσης για την ίδια την επιβίωση του συστήματος υγείας. Δε νομίζω ότι θα έπρεπε να υπάρχει κάποια αμφιβολία σε σχέση με αυτό το ζήτημα. Ναι, είναι αλήθεια πως ο Coronavirus είναι μια απειλή για κάτι θεμελιώδες, για «το κοινό». Η συνεχιζόμενη επιδημία δείχνει την ευαλωτότητα και την επισφάλεια αυτού του «κοινού» (όπως και των ίδιων μας των ζωών), μαζί με την ανάγκη της φροντίδας – κάτι που έχει υπογραμμιστεί ιδιαίτερα σε φεμινιστικές συζητήσεις τα τελευταία χρόνια. Αλλά, χωρίς να ξεχνάμε τη διάσταση του αυξανόμενου έλεγχου στην παρούσα κατάσταση, είναι αυτή η προηγούμενη, ισότιμα θεμελιώδης οπτική, που θέλω να αναπτύξω, έτσι ώστε να σκεφτούμε αναφορικά με αυτό που συμβαίνει σήμερα, στην Ιταλία, στην Ευρώπη και στον Κόσμο.

Οι οικονομικές συνέπειες του Coronavirus είναι πρωτοφανείς. Για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες, μια κρίση της οποίας η προέλευση εδράζεται στην «πραγματική οικονομία» έχει με βίαιο τρόπο χτυπήσει τις παγκόσμιες οικονομικές αγορές και έχει οδηγήσει σε πρωτόγνωρες απώλειες. Από τη σκοπιά του παγκόσμιου καπιταλισμού, η μεταφορά του «φράγματος» μοιάζει να είναι η πιο κατάλληλη για να αναπαραστήσει την παρούσα κατάσταση. Όπως ένας καθρέφτης, η κρίση αντανακλά την αντεστραμμένη εικόνα του καπιταλισμού, του οποίου οι ροές απόδοσης αξίας^σ.1Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί στα αγγλικά τον όρο Valorization, που στα ελληνικά έχει αποδοθεί και ως «αξιοδότηση», (ΣτΜ). και η συσσώρευση εξαρτώνται από την ακαταπόνητη κίνηση κεφαλαίου, αγαθών και ανθρώπων. Οι αλυσίδες προμηθειών, οι σύνδεσμοι που συγκροτούν τον εφοδιαστικό και δομικό σκελετό της καπιταλιστικής παγκοσμιοποιήσης, σήμερα εμφανίζονται να είναι περιορισμένοι σε αξιοσημείωτη έκταση. Oι τιμές του χρηματιστηρίου – οι οποίες για ένα αρκετά σημαντικό διάστημα έχουν προωθήσει την επέκταση των αλυσίδων προμηθειών και του συνδεόμενου δικτύου διαδρόμων, ειδικών ζωνών και επιμέρους κόμβων- αναγκάζονται να αποδεχτούν ένα τέτοιο μπλοκάρισμα.

Δεν είναι λάθος να πούμε ότι η σημερινή πανδημία έχει φτάσει σε ένα σημείο μη επιστροφής για την ανάπτυξη του παγκόσμιου καπιταλισμού. Με κανένα τρόπου δεν υποκύπτω στην εσχατολογία ή στις φαντασιώσεις περί αποκάλυψης. Ο καπιταλισμός θα συνεχίσει αναμφίβολα να υπάρχει μετά τον Coronavirus, αλλά θα είναι προφανώς διαφορετικός από την εκδοχή που έχουμε δει στο πρόσφατο παρελθόν – αν και ήδη είχε αναδείξει κάποιες ριζικές αλλαγές που προήλθαν από την οικονομική κρίση του 2007- 2008. Σκέφτομαι, ότι θα έπρεπε να ξεκινήσουμε από αυτό και με βλέμμα προς ένα παγκόσμιο επίπεδο, με σκοπό να κατανοήσουμε τι συμβαίνει στην Ιταλία. Αυτή τη στιγμή, η Ιταλία είναι ένα «εργαστήριο», όπως ήταν αντίστοιχα αλλά με διαφορετικούς όρους στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν.
Με τον κίνδυνο της υπεραπλούστευσης, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι σήμερα, υπάρχουν δύο καλά συγκροτημένες εναλλακτικές που αποκτούν υπόσταση ως απάντηση σε αυτή την κρίση. Από τη μία πλευρά, υπάρχει η «Μαλθουσιανή» απάντηση – εμπνευσμένη από τον κοινωνικό Δαρβινισμό- η οποία βρίσκει την έκφραση της μέσω του άξονα Τζόνσον – Τραμπ – Μπολσονάρο. Από την άλλη πλευρά, αναδύεται μια εναλλακτική απάντηση που στόχο έχει την ανασυγκρότηση του δημόσιου συστήματος υγείας, ως του θεμελιώδους εργαλείου με σκοπό να αντιμετωπιστεί η τρέχουσα κρίση – εδώ, αρκετά παραδείγματα προέρχονται από την Κίνα, τη Νότια Κορέα και την Ιταλία. Στην πρώτη περίπτωση, χιλιάδες θάνατοι αντιμετωπίζονται σαν μια μορφή φυσικής επιλογής, στη δεύτερη, για λόγους που είναι σε μεγάλο βαθμό συγκυριακοί – ενδεχομενικοί, το ζήτημα που αναδεικνύεται ως κεντρικό είναι το ότι «η κοινωνία πρέπει να προστατευτεί», με διαφοροποιημένους βαθμούς αυταρχισμού και κοινωνικού ελέγχου.

Για να γίνω σαφής: με κανένα τρόπο δεν υποστηρίζω τα μέτρα που τεθεί σε ισχύ από την Ιταλική κυβέρνηση. Θα προτιμούσα να περιορίσω τον εαυτό στο να πω αυτό τώρα, παγκοσμίως, υπάρχει μία σύγκρουση στον ορίζοντα, που θα έχει κρίσιμες συνέπειες όχι μόνο για το μέλλον του καπιταλισμού αλλά επίσης – το οποίο είναι σχεδόν το ίδιο πράγμα τε τελική ανάλυση – για τις ίδιες τις ζωές μας. Αυτή η σύγκρουση επηρεάζει χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, οι ΉΠΑ και η Βραζιλία, των οποίων οι κυβερνήσεις υιοθετούν «Μαλθουσιανές» λύσεις, καθώς οι αντιστάσεις είναι ισχυρές και ριζωμένες κοινωνικά και πολιτικά. Αλλά επίσης, επηρεάζει χώρες όπως η Ιταλία, όπου η σύγκρουση βρίσκει την έκφραση τους στην άρνηση των εργατών να αποδεχτούν τις επιλογές της Confindustria (Γενική Συνομοσπονδία Ιταλικής Βιομηχανίας) και να θυσιάσουν τους εαυτούς στην κυριαρχία της παραγωγής. Πιο συνολικά, η διαχείριση του Coronavirus εμφανίζεται σαν ένα κρίσιμο πεδίο σύγκρουσης . Μόνο η ένταση των κοινωνικών αγώνων, τώρα και στους μήνες που θα ακολουθήσου, μπορεί να δημιουργήσει χώρους για δημοκρατία και «φροντίδα» του κοινού. Αυτό ισχύει και για την περίπτωση της Ιταλίας όσο και για εκείνη των ΗΠΑ.

Υπάρχει ένας αριθμός εξελίξεων που μπορεί να συμβούν στον κοντινό μέλλον, και αξίζει να αναλύσουμε τις συνθήκες που μπορεί να τους επιτρέψουν να επικρατήσουν. Η θεμελιώδης αξία του δημόσιου συστήματος υγείας, δηλαδή του κοινωνικού δικαιώματος για ιατρική φροντίδα, είναι ένα στοιχείο που δε μπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτηση. Αυτό σημαίνει, ότι τουλάχιστον για ένα διάστημα, θα είναι λίγο δύσκολο να προταθούν περαιτέρω περικοπές και θα μπορούσε να είναι πιθανό να ξεκινήσει μία νέα περίοδος επενδύσεων, ειδικότερα κάτω από την πίεση που ασκείται από τους εργαζόμενους στην υγεία. Θα μπορούσαμε να ελπίζουμε ότι αυτό θα ισχύσει και για την περίπτωση της εκπαίδευσης επίσης, αν και βεβαίως θα είναι αναγκαίο να αντιμετωπίσουμε τις αλλαγές που έχουν λάβει χώρα κατά τη διάρκεια των προηγούμενων εβδομάδων και να εμποδίσουμε τη μονιμοποίηση τους (εκκινώντας από τη διδασκαλία μέσω διαδικτύου).

Όπως σε κάθε κρίση, το βάρος της φροντίδας πέφτει κυρίαρχα στις γυναίκες, παρ’ όλα αυτά ακόμη και σε αυτές τις συνθήκες δημιουργούνται χώροι για νέες διεκδικήσεις και διαπραγματεύσεις. Οι εργατικές απεργίες που αναφέρθηκαν προηγουμένως αναδεικνύουν τις δυνατότητες για νέους ορίζοντες σωματειακής οργάνωσης, ακόμη πιο κοινωνικούς, και για τη διεκδίκηση του «εισοδήματος καραντίνας». Επίσης, αν και πληρώνουν ένα εξαιρετικά υψηλό τίμημα, οι πρόσφατες εξεγέρσεις στις φυλακές στην Ιταλία, ανανέωσαν την ορατότητα σε έναν κόσμο που τα προηγούμενα χρόνια ήταν εντελώς αφανής – κι έχουν οπωσδήποτε πετύχει κάποια σημαντικά, έστω μερικά, αποτελέσματα. Αυτό επίσης συμβαίνει στα κέντρα κράτησης (CPR) ^σ.2Centri di Permanenza per il Rimpatrio: Kέντρο Παραμονής για τον Επαναπατρισμό (ΣτΜ)., παρά τις οπωσδήποτε διαφορετικές συνθήκες της περιόδου, όπου ο Coronavirus πραγματικά έθεσε ένα προσωρινό φραγμό στους επαναπροωθήσεις, αν όχι μια παύση.

Για να τονίσω αυτό που θέλω να πω: αυτό που αντιμετωπίζουμε εδώ αυτή τη στιγμή είναι σενάρια που αναδεικνύουν διαφορετικά πεδία διεκδίκησης και αγώνα και όχι αποκλειστικά εξελίξεις στην κυβερνητική διαχείριση. Από μια μεθοδολογική σκοπιά, μου φαίνεται κρίσιμο να ξεκινήσουμε από εκεί. Επιπλέον, ο ιός έχει αναδείξει τον απολύτως παραπλανητικό χαρακτήρα του ηγεμονισμού και του φετιχισμού των συνόρων. Αυτή είναι μια καλή συνθήκη για να αναστοχαστούμε σχετικά με την Ευρώπη. Οπωσδήποτε, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει κάνει πολλά μέχρι τώρα, έχει κινηθεί προς αντιφατικούς, αν όχι αντιπαραγωγικούς τρόπους. Ωστόσο, πώς γίνεται να μη μπορούμε να βλέπουμε ότι καθεστώς της λιτότητας επιτέλους καταρρέει μαζί με το δόγμα του ισοζυγισμένου προϋπολογισμού; Εντυπωσιακές, είναι επίσης οι «αντικειμενικές» τάσεις από την ευθύνη των οποίων απαλλάσσεται η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, έτσι ώστε να μπορεί να αναλάβει τον ρόλο του δανειστή της τελευταίας καταφυγή. Είναι πράγματι, «αντικειμενικές» οι τάσεις με την έννοια ότι εμφανίζονται ανεξάρτητες από μια πολιτική σκοπιμότητα, όμως καθορίζουν τις συνθήκες για την εκ νέου ενεργοποίηση των αγώνων σε ευρωπαϊκό πεδίο. Ίσως καλύτερα, πλαισιώνουν τις περιστάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο για μια εκ- νέου ανάδυση των αγώνων και διεκδικήσεων που θα αναπτυχθούν σε πολλά μέρη της ηπείρου αυτής.

Συμπερασματικά, σκέφτομαι ότι η οπτική που παρουσιάζεται εδώ μπορεί να μας επιτρέψει να κοιτάξουμε στην τρέχουσα πανδημία στρέφοντας την προσοχή στους χώρους που αναδεικνύονται για τα διαφορετικά κινήματα, κοινωνικούς αγώνες και για την Αριστερά καθαυτή. Όπως έχω ήδη υποστηρίξει, δεν υποτιμώ το ζήτημα του ελέγχου, την επέκταση των δυνάμεων του κράτους, και την περαιτέρω ενίσχυση της πολιτικής του φόβου. Αυτές οι όψεις είναι προφανώς μέρος της σημερινής κατάστασης. Ωστόσο, πώς θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν; Είναι η πεποίθηση μου, ότι για να αντιστρέψουμε την παρούσα αίσθηση του «Ιταλικού εργαστηρίου», θα πρέπει να στραφούμε εκ νέου στη έννοια της «φροντίδας» του κοινού, την οποία ανέφερα στην αρχή αυτού του κειμένου. Επιπλέον, είναι αναγκαίο να αντιληφθούμε, μέσα στην παρούσα κατάσταση, τις υπάρχουσες δυνατότητες που δημιουργούνται από την ανάπτυξη και γενίκευση αγώνων και διεκδικήσεων σε καιρούς πανδημίας.